ԿԱՐՍՈՒՄ ՍԲ. ԱՌԱՔԵԼՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՎԵՐԱԾՎԵԼ Է ՄԶԿԻԹԻ, Եղիշե Չարենցի տունն էլ` դարձել աղբանոց

ՀԱՍՄԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

 Կարս-Երեւան

«Բարի գալուստ Թուրքիայի Հանրապետություն»` վրաց-թուրքական սահմանին ասաց երիտասարդ թուրք սահմանապահը: Արտահայտությունը չափազանց խորթ էր հայ զբոսաշրջիկների մեր խմբի համար, որ ավելի քան 12 ժամ ճանապարհ էր կտրել` այցելելու ոչ թե Թուրքիա, այլ` ուխտագնացություն կատարելու Պատմական Հայաստան:
Մեզանից յուրաքանչյուրը հոգու խորքում գիտակցում էր, որ հայրենիքից հայրենիք անցնելու համար չորս սահման է անցել ու Հայաստանից Հայաստան այցելելու համար անցագիր ձեռք բերել, սակայն դաժան իրականությունը խոստովանելը չափազանց դժվար էր:
Ավտոբուսում լռություն էր: Այդ լռությունը «խաթարում» էր Ֆլորա Մարտիրոսյանի «Դլե յամանը»: Յուրաքանչյուրն այդ պահին ինքն իր հետ, իր անցյալի, հիշողությունների ու նախնիների: Լռությունը խախտեց ամերիկահայ Թալինը` բարձրաձայն ասելով այն, ինչ բոլորն էին զգում:
«Միեւնույնն է, ես ինձ Թուրքիայում չեմ զգում: Ես ինձ զգում եմ իմ հայրենիքում: Սա հայկական հող է, հայրենի բնություն, հող ու ջուր»: Սա կարծես ուշացած պատասխան էր թուրք սահմանապահի խոսքին: Պատասխանն այդ, ցավոք, միայն զգացական էր. իրականությունը բոլորովին այլ էր:
Առաջին քաղաքը, որ դիմավորում է զբոսաշրջիկին, Կարսն է: Պատմական Հայաստանի 12 մայրաքաղաքներից մեկը` Կարսը թեպետ բնակեցված է քրդերով եւ թուրքերով, սակայն կարելի է զգալ հազարավոր անմեղ նահատակների շունչն ու հոգին, որ սավառնում է օդում եւ պահանջում արդարություն ու արժանի պատիժ եղեռնագործներին:

Առաջինը, որ գրավում է զբոսաշրջիկների ուշադրությունը, հայկական երկհարկանի սրբատաշ քարերով տներն են, որոնք բարձրահարկ գունավոր ժամանակակից շենքերի կողքին առանձնանում են իրենց ինքնատիպությամբ եւ ճարտարապետական լուծումներով: Թուրքերին երկար ժամանակ հարկավոր չէր գիտակցելու, որ հայկական հողերը զավթելուց եւ հայերին սպանելուց հետո հարկավոր է հայկական շենքերը պահպանել. դա միակ ճանապարհն է` աշխարհին ներկայանալու որպես զարգացած «ազգ»:
Աշխարհին որպես քաղաքակիրթ ազգ ներկայանալու համար թուրքերն ընտրել են ամենահեշտ ճանապարհը. Կարսի փողոցներում պահպանված հայկական քարաշեն տները, որոնց կարելի է հանդիպել նաեւ Գյումրիի հին թաղամասում, ներկայացվում են որպես «թուրքական ճարտարապետության գոհարներ» եւ ընդգրկված են հուշարձանների պահպանման ցանկում: Հայկական սեւ քարից կառուցված գրեթե բոլոր շենքերի վրա ծածանվում են թուրքական դրոշներ:
Օրինակ, հայկական ճարտարապետությանն առանձնահատուկ շենքն այժմ գործում է իբրեւ թանգարան: Շենքի դիմաց Աթաթուրքի արձանն է, կողքին` թուրքական դրոշը: Վահանակի վրա գրված է. «Կառույցը 18-րդ դարի թուրքական ճարտարապետության զարդերից է»:
Չկա առավել սարսափելի տեսարան հայ քրիստոնյայի համար, երբ նախնիների հողում տեսնում է, թե ինչպես են հայկական եկեղեցիները կա՛մ հիմնահատակ ավերվել, կա՛մ վերածվել մզկիթների:

Կարսի Սբ. Առաքելոց եկեղեցում այսօր շարականներ չեն հնչում, պատարագ չի մատուցվում: Գմբեթի խաչը հանված է, խորանը` քանդված, հատակին փռած թուրքական գորգերն էլ հուշում են` եկեղեցին վերածվել է մզկիթի: Քրիստոնեության հանդեպ ատելությունն այնքան մեծ է եղել, հավատքի մոգական ուժի վախը` հսկայական, որ Սբ. Առաքելոցը վերածելով մզկիթի` թուրքերը եկեղեցու հարեւանությամբ մի քանի մզկիթ էլ են կառուցել` փորձելով այդ կերպ թաղել քրիստոնեությունը, չհասկանալով, որ պատմությունը չի մոռացվում, հավատքը չի անէանում եւ Սբ. Առաքելոցը կհամարվի եկեղեցի, քանի դեռ հայն ապրում է:
Եկեղեցի ստիպված էինք մտնել մուսուլմանական օրենքներով: Քուրդ մոլլան մեզ ստիպեց դռան շեմին կոշիկները հանել: Նա գիտակցում էր, որ այցելուները տարածքի տերերն են` հայերը, եւ խեթ, բռնվող գողի հայացքով էր նայում: Նրա դեմքը բարկություն ու միաժամանակ զարմանք էր արտահայտում, երբ հայերը գրեթե արտասվելով աղոթում էին, շարական երգում եւ խաչակնքում:

Եկեղեցու հարեւանությամբ է գտնվում Կարսի բերդը. գագաթին ծածանվում է թուրքական կարմիր դրոշը` աստղն ու կիսալուսինը:
Սբ. Առաքելոցի հարեւանությամբ է գտնվում Սուրբ Վարդանի կամուրջը: Կամուրջը շրջապատված է հայկական բաղնիքներով, որոնք հրաշալի պահպանվել են: Հարեւանությամբ մեծանուն բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի բնակարանն է: Երկհարկանի կառույցից այսօր միայն պատերն են մնացել: Տարածքը չի խնամվում եւ վերածված է աղբանոցի: Երկաթներով ամրացված մեկ այլ կամուրջ էլ կարսեցիները դեռեւս մեկ դար առաջ անվանել են Չարենցի կամուրջ: Կարսեցիների հիշողության մեջ դրոշմվել է, թե ինչպես էր Չարենցն ամեն օր կամուրջն անցնում` դպրոց գնալու համար: Ռուսական գիմնազիայի շենքը, ուր սովորել է Չարենցը, 19-րդ դարի ճարտարապետության դիմագիծ ու առանձնահատկություն ունի: Շենքն այսօր հիվանդանոց է եւ նորոգման փուլում է: Կառույցի դիմաց տեղադրված վահանակը պատմում է. կառույցը նախկինում էլ գործել է որպես հիվանդանոց, եւ թուրքական կառավարությունը, գիտակցելով շենքի կարեւորությունն ու ճարտարապետական արժեքը, գումար է հատկացրել պահպանելու համար: Թե ինչու է շենքն այդչափ կարեւոր եւ թուրքական ճարտարապետական որ շրջանին է վերաբերում, թուրքերը լռում են: Լռում են, որովհետեւ ասելիք չունեն:

Կարսի հենց կենտրոնում է թանգարանը: Թուրքիայի տուրիզմի եւ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ գործող թանգարանը ներկայացնում է «Թուրքիայի անցյալը»: Այստեղ այցելուն կարող է գտնել հայկական զարդեր, սափորներ, կարասներ, մետաղադրամներ, հայկական գորգեր ու տարազ: Թանգարանի վահանակը տեղեկացնում է, որ տարածքում ապրել են ոչ միայն թուրքեր, այլեւ հույներ, քրդեր, ռուսներ: Հայի գոյության մասին գրված ոչինչ չկա, սակայն ցուցանմուշները հայի ներկայության լավագույն ապացույցն են:
Թուրքերը ջնջել են հայի ներկայությունը նրա սեփական երկրից, սակայն թանգարանում որպես քանդակագործության լավագույն տարր` ներկայացրել են հայ վարպետների կերտած Սբ. Առաքելոց եկեղեցու զարդաքանդակներով ու նախշերով դռները:
Դրանք հենց առաջին հայացքից գրավում են այցելուին իրենց գեղեցկությամբ, զարդանախշերի ինքնատիպությամբ: Թանգարանի բակում, ի թիվս բազմաթիվ այլ քադակների, ներկայացված են հայկական գերեզմանաքարեր, խաչքարեր: Առավել ուշադիրները կարող են գերեզմանաքարերի վրա ոչ միայն հայկական խաչեր տեսնել, այլեւ հայատառ արձանագրություններ:
Մեր հարցից` «Մի՞թե այս տարածքում դարեր շարունակ հայեր չեն ապրել», թանգարանի աշխատակիցը նախ այլայլվեց, հետո ասաց. «Գուցե նաեւ ապրել են, չեմ բացառում»: «Այդ դեպքում ինչո՞ւ չեք տեղեկացնում, որ այստեղ նաեւ հայեր են ապրել». աշխատակիցն ասաց. «Խաչը տեղադրել ենք, չէ՞, գմբեթին»: Քուրդ երիտասարդը նկատի ուներ Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին:
Թանգարանի բակի հետնամասում պահպանված վագոնը ճակատագրական նշանակություն ունի հայերի համար: Հենց այստեղ են 1921թ. կնքվել հայ ժողովրդի ճակատագիրն ու ներկայիս սահմանները:
Կարսում հայկական որեւէ այլ հետք չգտանք: Մնացյալը մզկիթներ են, դիմագիծ չունեցող շենքեր ու հյուրանոցներ, որոնք խորթ էին եւ որեւէ կապ չունեին հայ քրիստոնյայի հետ, ով հայոց երբեմնի հզոր մայրաքաղաքում փնտրում է նախնիների անցյալն ու պատմությունը: Առջեւում մեզ սպասում էր Անին…
Հ. Գ. Կարսի կենտրոնում է գտնվում եվրոպական ոճով կառուցված «Ղարաբաղ» հյուրանոցը: Հյուրանոցի տերը ազգությամբ քուրդ է: «Ղարաբաղը թուրքակա՞ն տարածք է», հարցրեցի քուրդ երիտասարդին: «Այո՛, Ղարաբաղը հին թուրքական տարածք է»: «Իսկ որտե՞ղ է գտնվում, շատ եմ ուզում այցելել Ղարաբաղ» հարցի պատասխանն առավել զավեշտալի էր: Քուրդ երիտասարդը շփոթված ասաց. «Անկեղծ ասած, ես չգիտեմ, թե որտեղ է գտնվում, սակայն Ղարաբաղը թուրքական հող է»:
Արեւմտյան Հայաստան այցելությանն աջակցելու համար շնորհակալություն ենք հայտնում «Անի տուր» տուրիստական գործակալությանը:

Նկար 1. Կարսի Սբ Առաքելոց եկեղեցին
Նկար 2. Կարսում պահպանված հայկական քարաշեն շենքերից
Նկար 3. Տունը, որտեղ ծնվել է Եղիշե Չարենցը
Նկար 3. Կարսի թանգարանը, հայկական գորգեր
Նկար 5. Այս վագոնում է 1921 թ. կնքվել Կարսի պայմանագիրը:

«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ #115
23-06-2011