Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) ավերված եկեղեցիները` մի ամերիկացու հայացքով

Բրայան Մորիըրթին ամերիկացի լուսանկարիչ է: Ապրում է Նյու Յորք նահանգի Նյու Ջերսի քաղաքում: Մինչ այսօր միշտ աշխատել է իր երկրում: Ավարտել է Նյու Յորքի համալսարանի Տեսողական արվեստի բաժինը: Անցյալ տարվա օգոստոսին այն աշխատանքի նպատակով, որին տվել է Cultural Artifacts (Մշակութային հուշարձաններ) անվանումը, եկել է Թուրքիա` Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) գտնվող եկեղեցիները լուսանկարելու նպատակով:

Իր ուղևորության ընթացքում, որն սկսել է Տրապիզոնից, բազմաթիվ քաղաքներ այցելած Մորիըրթին լուսանկարել է հայկական եկեղեցիների այսօրվա ողբալի վիճակը, եկեղեցիներ, որոնք 100 տարի առաջ պատկառելի ծխերի տեր էին: Ուղիղ 16 հազար կադր լուսանկարած Բրայան Մորիըրթին համոզված է, թե պետք է մի բան անել այդ կառույցների պահպանման համար, կառույցներ, որոնք համարում է մարդկության ժառանգություն: Նրա ամենամեծ բաղձանքն այն է, որ իր լուսանկարների շնորհիվ հետաքրքրություն առաջացնի այդ հարցում: Մորիըրթիի նախագծի առաջնային նպատակն է Միջին Արևելքի ազգային փոքրամասնությունների մշակութային ժառանգության լուսանկարումը: Այս շրջանակում նրա ուղևորությունները չեն սահմանափակվելու միայն Թուրքիայով. նա այցելելու է նաև այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք են Սիրիան, Լիբանանը, Իրանը, Իրաքը, Ադրբեջանը, Հայաստանը, Վրաստանը… Առաջիկա ամիսներին Սիրիա մեկնել պլանավորած լուսանկարիչը իր ծրագիրը փոխել է այդ երկրում քաղաքական դեպքերի զարգացումից հետո և որոշել այցելել Լիբանան: Մորիըրթին ասելով, թե «Ես ձգտել եմ ըմբռնել, թե Անատոլիայում հայ ժողովրդի ունեցած մշակութային ժառանգությունն ինչպես է ազդել պատմական դեպքերի և քաղաքական իրադարձությունների վրա», փնտրում է այն հարցի պատասխանը, թե տարբեր աշխարհագրական տարածքներում կրոնական ու մշակութային կառույցներն ինչ ազդեցություն են կրել տեղի ունեցած դեպքերից:

Տպելու է հսկայական չափերով

Մորիըրթին ասում է. «Հայերի մշակութային և կրոնական շինությունների այսօրվա վիճակը լուսանկարելը և դրանք լրիվ այլ մի միջավայրում, օրինակ` Նյու Յորքում կամ Չիկագոյում ցուցադրելն ուսանելի կողմ ունի: Նրանց պատմությունը գրավում է իմ ուշադրությունը, ես ուզում եմ, որ այս լուսանկարների միջոցով մյուսների ուշադրությունն էլ հրավիրեմ դրանց վրա»: Ի նկատի ունենալով այն, որ Ամերիկայում չգիտեն այդ պատմության մասին, լուսանկարիչը որոնում է դրանք ցուցադրելու տարբեր ուղիներ, որպեսզի մեծացնի իր նկարած լուսանկարների թողած ազդեցությունը: Մորիըրթին, ով ավերակ վիճակում գտնվող եկեղեցիների լուսանկարները հսկայական չափերով տպելով` նպատակադրվել է դրանք տեղադրել այն վայրերում, որտեղից մարդիկ անցնում են ամեն օր, կարծում է, թե նման մեծ չափերով լուսանկարներում երևացող ավերակ եկեղեցիների առաջացրած տպավորությունը բավականին ցնցող կլինի. «Ես չեմ ուզում, որ դրանք ցուցադրվեն մի ստանդարտ թանգարանում կամ պատկերասրահում: Ես ցանկանում եմ, որ այդ լուսանկարները հնարավորինս մեծացվեն և ցուցադրվեն բազմամարդ վայրերում: Փողոցի գաղափարն ինձ դուր է գալիս: Եթե դրանք ցուցադրվեն պատկերասրահում, ապա սահմանափակ թվով մարդիկ կարող են տեսնել` քննադատներ, ընկերներ, ընկերների ընկերներ ու վերջ… Ես ժողովրդավարության ամրապնդման կողմակիցն եմ: Կարևոր է, որ փողոցով անցնող մարդիկ տեսնեն որևէ ստեղծագործություն»:

Մորիըրթին, ով առաջին անգամ հայերի հետ ծանոթացել է իր ընտանիքի ընկերների շնորհիվ, ասում է, թե լուսանկարները տեսած հայերը տարբեր արձագանքներ են տվել. ոմանք վրդովվել են, ուրիշները` տխրել, սակայն իր նպատակը ոչ թե մարդկանց մեջ ատելության զգացում առաջացնելն է, այլ այդ եկեղեցիների  այժմյան վիճակը ցույց տալով ` անցյալի և ապագայի մասին մտորումների տեղիք տալը:  Մորիըրթին նշելով, թե ինքը քաղաքական ուղերձ չի հղել, այլ ընդամենը ցանկացել է լուսանկարել եկեղեցիները, քանի դեռ դրանք կանգուն են, փափագում է, որ այդ եկեղեցիներն իմաստ ունենան ոչ միայն հայերի և թուրքերի, այլ նաև` ողջ մարդկության համար: Լուսանկարիչը շեշտելով, որ թեև Ամերիկան փոքրամասնությունների և գաղթականների երկիր է, բայց ընդհանրապես ինքնության խնդրի մեջ շատ չի խորացել, համոզված է, որ այն վերաբերմունքը, թե իբր մշակութային ինքնությունները գոյություն չունեն, դրանց անտեսումը դեռ ոչ մեկին օգուտ չի տվել: Պետք է անսպասելի չլինի այն փաստը, որ Իռլանդիայից, Շոտլանդիայից, Ռուսաստանից և մասամբ Ամերիկայի  բնիկներից նախնիներ ունեցող այս լուսանկարիչը գլուխ է ջարդում սույն խնդրի շուրջ:

Ամոթխածության զգացումը

Մորիըրթին ասում է. «Իմ այցելած վայրերը, ընդհանուր առմամբ, մարդկանց աչքից հեռու տեղերն են եղել: Եթե որևէ միջամտություն չլինի, այդ եկեղեցիներն էլ 20-30 տարի անց լրիվ կկործանվեն: Մարդիկ ինձ շատ են աջակցել, երբ շրջում էի Տրապիզոնում, Էրզրումում, Անիում, Արևելյան Բայազետում, Կարսում և Վանում: Նրանք հասկանում էին, որ ուզում եմ լուսանկարել ավերակ վիճակում գտնվող այդ կառույցները և քաջալերում ինձ: Նրանք այդ եկեղեցիների այսօրվա վիճակի անմիջական պատասխանատուները չեն: Կարծես թե ամաչում էին այդ եկեղեցիների ողբալի վիճակից: Չգիտեմ` դա համընդհանուր զգացում է, թե ոչ, բայց և այնպես` էական է…»: Մորիըրթին նաև հայտնում է, որ իր ուղևորության ողջ ընթացքում անվտանգության պաշտոնյաները չեն անհանգստացրել իրեն: Իսկ իր հետ տեղի ունեցած ամենավտանգավոր դեպքը Կարսում գտնվող գմբեթավոր եկեղեցու մոտակայքում շների հարձակումն է եղել իր վրա: Մորիըրթիին հարցնում ենք, թե ի վերջո իր ճանապարհորդության ընթացքում որևէ տհաճ դեպք գրանցվել է, թե ոչ: Պատասխանում է, թե ընդհանուր առմամբ հանգիստ ուղևորություն է եղել, բայց անկհայտ է, որ եկեղեցիների այսօրվա վիճակը խորապես ազդել է նրա վրա: Մի հատ դիպչելով` հազար հատ «ա~խ» ենք լսում. «Արարատի կողմերում գյուղացիներն ինձ երկար ժամանակ հետևեցին, բայց ոչ մի վատ բան տեղի չունեցավ: Ընդհանուր առմամբ երեխաներն ու նրանց ծնողները շատ օգտակար էին լինում, սակայն տարեցները կասկածամիտ էին: Դրանից բացի՝ ոստիկանության կամ զինվորականության կողմից որևէ նեղություն չեմ զգացել: Սակայն ակնհայտ է, որ Թուրքիան մշակութային ժառանգությունը պահպանելու ոլորտում լավ ցուցանիշներ չունի: Օրինակ` 1970-ականներին մի ամերիկացի մարդաբանի կողմից արված լուսանկարում երևացող մի համալիրից հիմա ոչ մի բան չի մնացել, մինչդեռ 1970-ականների նկարում այն կանգուն էր: Մեկ քար անգամ չի մնացել այդ համալիրից: Ես կարող եմ հասկանալ անտարբերությունը և անգրագիտությունը, բայց ոչ մի կերպ չեմ կարողանում ընկալել մարդկանց` այդ կառույցներն ակտիվ ձևով ոչնչացնելու ձգտումը: Ես էլ եմ ծագում այն երկրից, որտեղ պատմությունն ամեն օր ոչնչանում է, բայց աշխարհն այլևս փոխվում է: Մենք ունենք հաղորդակցման հարուստ միջոցներ և տեխնոլոգիաներ: Ամենափոքր քրդական գյուղում անգամ համացանց կա այլևս: Այդ տեսանկյունից նույնիսկ Ամերիկայից եք առաջ անցել: Դրա հետ մեկտեղ պետք է գա նոր պատմություն, առաջանա նոր մտայնություն: Կրոնական պաշտամունքի մի վայրն ավելի արժեքավոր չէ, քան մյուսը: Դրանք մեր մարդկային մշակույթի մի մասն են կազմում. պետք է դա գիտակցել»:

Մորիըրթիի արած լուսանկարները կարող եք տեսնել նրա անձնական կայքէջում`www.brianmoriartyphotographs.com

Ակօս

Թիվ` 793