Թուրքիայում թաքնված հայերը դուրս են գալիս ստվերների տակից

Լող Մաղշան

«Լը Ֆիգաղո» օրաթերթ

25.04.2011

Ցեղասպանությունը, որի 96-րդ տարելիցը նշվել է այս տարի, իր հետևից թողել է իսլամ ընդունած վերապրածների սերունդներ: Այդ թաքնված հայերն այսօր խախտում են լռությունը երկրի ժողովրդավարացման շնորհիվ:

Այս կիրակի հավատացյալները չափազանց շատ են, որպեսզի բոլորը տեղավորվեն Բոսֆորի ափերին գտնվող Բոյաջըքյոյի փոքրիկ եկեղեցում: Նստարանների վրա Ստամբուլի հայկական համայնքի անդամները ճանաչելի են հենց առաջին հայացքից: Կանանց սանրվածքներն անթերի են, նրանց ամուսինների կոստյումները դեռ նոր են արդուկված: Այստեղ և այլուր որոշ տոնական հագնվածներ ջերմեռանդ խաչակնքում են: Սակայն նրանց շուրթերը վարանում, կակազում են, երբ երգերն արձագանքում են աղյուսե կամարակապ շինության մեջ: Այդ մոտ քսան նորեկները, որոնք դեռ մուսուլման են կամ նոր են մկրտվել, վերահայտնագործում են իրենց պապերի կրոնը: Նրանք չգիտեն կրոնական ավադույթները, խոսում են թուրքերեն կամ քրդերեն, բայց նրանք իրենց պապերի հայկական ինքնության հետ նորոգվելու որոնումների մեջ են:

Պաշտոնապես Թուրքիայում ապրում է ընդամենը 65.000 հայ, որոնք վերապրել են երիտթուրքական կառավարության կողմից կազմակերպված Ցեղասպանությունից, որի հետևանքով Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում սպանվել է շուրջ մեկ միլիոն հայ: Սակայն կոտորածներից խուսափելու համար հազարավոր հայեր են իսլամացել: Երևույթը շարունակվել է նաև հանրապետության հռչակումից հետո (1923 թ.). բավականին աշխարհիկ ժամանակակից Թուրքիան փոքրամասնությունների հանդեպ որդեգրել է թշնամական քաղաքականություն: Գաղտնի հայերն անցել են 20-րդ դարը` մուսուլմանի դիմակի տակ թաքնված, ջերմեռանդ կերպով այցելել մզկիթ, լռության մատնել իրենց ինքնությունը: Նրանք թուրք են դարձել` ողջ մնալու համար: Տասնամյակների ընթացքում պետության ժխտողականությունը ջանքեր է գործադրել Ցեղասպանության բոլոր հետքերը թաքցնելու ուղղությամբ և բառ անգամ չի արտաբերել Ցեղասպանությունից վերապրածների մասին, որոնք ոճրագործության ամոթալի ապացույցներն են:

Սելահեդդինը ձու էր ներկում Զատիկին

Վերջին տարիներին Ցեղասպանության վրա դրված տաբուն վերացվել է` ժողովրդավարացման գործընթացի շնորհիվ, որը կոտրում է թուրքական ռասայի անաղարտության մասին դոգման ու մարտահրավեր նետում քեմալիստական գաղափարախոսությամբ ներծծված պատմությանը: Անհավանական կերպով քիչ, բայց կան թուրք մտավորականներ ու պատմաբաններ, որոնք հեռուստաալիքներով և մամուլի միջոցով հարձակում են գործում Աթաթուրքի հանրապետության ստեղծած ժխտողականության վրա: Կիրակի օրը տեղի ունեցավ 1915 թ. կոտորածների ոգեկոչումը ողջ աշխարհում և արդեն երկրորդ անգամ Ստամբուլում` թուրքական քաղաքացիական հասարակության նախաձեռնությամբ: Լարվածության այս թուլացումը գետնի տակից դուրս գալ սկսող երրորդ կամ չորրորդ սերնդի օգտին է: Եվ Թուրքիան հայտնագործում է, որ հայկական արյունը հոսում է իր երակներով:

Դեռ ութ ամիս առաջ Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինը կոչվում էր Սելահեդդին, մուսուլմանական մի անուն, որը նշանակում է «կրոնի մաքրություն»: 50 տարեկան այս ստամբուլցին ծագումով Դերսիմից է, պաշտոնապես Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.) քրդական և ալևիական մի շրջանից, որտեղ, սակայն, կան բազմաթիվ թաքնված հայեր: Հոկտեմբերին նա ստացել է իր քաղաքացիական կարգավիճակի փոփոխությունը հաստատող փաստաթուղթ: Նա հպարտությամբ է հանում իր ինքնության վկայականը, որը կրում է «քրիստոնյա» նշումը: «Վերադառնալ քրիստոնեությանը` նշանակում է արժանին մատուցել կոտորված իմ ժողովրդին, – բացատրում է նա: – Գրքեր ընթերցելով` ես գիտակցեցի կատարված ողջ վայրագությունը, և հենց այդ կերպ իմ որոշումն սկսեց հասունանալ»: Նրա ընտանիքում իսլամին անցումը կատարվել է մեկ սերունդ առաջ: «Իմ պապը հայ էր, բայց նրա անունը, որը գրանցվել է հորս ծննդյան վկայականում` ծնված 1923 թ., Հյուսեյին է: Այդ անկայուն ժամանակաշրջանում ընտանիքս կանգնած էր մահվան, բռնի աքսորի կամ կրոնափոխման ընտրության առաջ»: Նրա մանկության հուշերը գաղտնի պահված արմատների մասին չասվածների և բերանից պատահաբար բաց թողնվածների խառնուրդն էին: Նրա ծնողները իրենց մեջ խոսում էին մի լեզվով, որն անհասկանալի էր զավակների համար: Ամեն տարի` գարնանը, Սելահեդդինը ձու էր ներկում իր եղբայրների և քույրերի հետ` առանց իմանալու քրիստոնեության` Զատկվա ավանդույթի մասին: Գոյություն ուներ նաև այդ առեղծվածային հայ մորաքույրը, որն այցելում էր իրենց: «Դպրոցում մեզ դիմում էին գյավուր (անհավատ) անունով, – պատմում է նա: – Դա տարօրինակ էր. մենք միշտ գիտեինք, որ հայ ենք, բայց դա չէր ասվում»: Իրենից բռնի խլված ինքնության որոնումների արդյունքում Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինը մկրտվել է, ներկայում հաճախում է հայերենի դասընթացի և հույսեր տածում, որ «մի օր ավերակ դարձած Դերսիմի եկեղեցիները կվերաբացվեն բոլոր նրանց համար, ովքեր այնտեղ են մնացել թաքնված»:

Վախը միշտ առկա է

Ստամբուլում Հայոց պատրիարքարանը զուսպ է մնում նման հայերի վերաձևումների հանդեպ, բայց ընդունում է նրանց գոյության փաստը: «Երևույթը նոր է, – հայտնում է մի եպիսկոպոս, որը նախընտրում է անանուն մնալ: – Հետզհետե նրանցից ավելի շատերն են խզում լռությունը և գալիս` ծեծելու մեր դուռը: Ժողովրդավարացման մթնոլորտն այս հարցում նպաստավոր է, բայց վախը դեռևս պահպանվում է. խնդիրը միշտ զգայուն է քաղաքական առումով»: Հոգևորականը շտապում է ընդգծել, որ իր եկեղեցին ոչ մի քարոզչություն չի անում Անատոլիայում` մտավախություն հայտնելով, որ նրանք չասիմիլացվեն շատ ակտիվ ավետարանչական միսիոներների կողմից, որոնք ուլտրանացիոնալիստ թուրքերի թիրախն են. «Ինչպես Օսմանյան Կայսրությունում` հիմա ևս կրոնը շարունակում է ինքնության ողնաշարը լինել: Թուրք-մուսուլմանական քարոզչությամբ ձևավորված հասարակության մեջ մեծամասնության դեմ դուրս գալը դավաճանություն է համարվում»:

Ժամանակի ընթացքում այդ կրոնափոխների մի մասն ուծացվել է: Ուխտագնացություն` դեպի Մեքքա, չադրա կրող աղջիկներ… Հաճախ են հնչում այն վկայությունները, թե «զարմիկները շատ բարեպաշտ են դարձել և կորել տեսադաշտից»: «Ես մի իմամ ազգական ունեմ, մեկ ուրիշն էլ իսլամիստ է», – պատմում է նրանցից մեկը: Սակայն ուրիշները ցուցաբերել են դիմակայելու ռազմավարություն. ընտանեկան գաղտնիքը շշուկով փոխանցվել է սերնդեսերունդ, ամուսնությունները կանոնակարգված են իսլամացած ընտանիքների ներսում… Անատոլիայում գյուղացիները կամովին խախտում են լռության օրենքը արտասահմանցիների առաջ: «1915 թ. վերապրած մի հորեղբայր մեզ պատմել է փոսերը գցված մարմինների, գյուղի վերջում տարագրության ընթացքում կատարված սպանությունների մասին, – մանրամասնում է Թալեաթը, ով ապրում է Լիջեում՝ երկրի արևելքում, որտեղ մեծամասնություն են կազմում քրդերը: – Մեզ մոտ ոչ ոք նամազ չի անում, և մենք մզկիթ ենք գնում միայն ուրբաթ օրերը, այն էլ` ձևականորեն: Մեր արյունը հայկական է»: Հարևանության համար դա հանրահայտ գաղտնիք է, քաղաքապետարանի համար` նույնպես: «Միայն 10 տարի առաջ, պետական համակարգում աշխատող ընկերոջս շնորհիվ, ես հնարավորություն ստացա հասու լինել օսմաներենով գրված մի փաստաթղթի, որում նշված էր մեր հայկական ընտանիքի անունը` նախքան թրքանալը»: Իշխանությունները հոգ են տանում, որ փաստաթղթերով առանձնացնեն իրենց նեղություն տվող այդ քաղաքացիներին: Վարչական մարմինները նրանց հետևում էին, ինչպես «հինգերորդ շարասյանը»` որդեգրելով մոռացության քաղաքականություն, որպեսզի ջնջեն նրանց գոյությունը:

Մեծ մոր գաղտնիքը

Հենց Ֆեթհիյե Չեթինն է, 2007 թ. սպանված հայ լրագրող Հրանտ Դինքի ընտանեկան փաստաբանը, թույլ տվել բարձրացնել քողը այդ անտեսանելի վերապրածների վրայից: Նա 2004 թ. հրատարակել է իր նախնու կենսագրությունը` «Մեծ մայրս» վերնագրով: Այդ «աստվածավախ մահմեդական կինը, որը օրական հինգ անգամ նամազ էր անում», նրան թույլ է տվել անցնել իր հայ լինելու կյանքի շեմից. 1915 թ. տակավին երեխա` նա առևանգվել էր մի թուրք ժանդարմի կողմից, որի կինն ամուլ էր: Գիրքը բեստսելլեր է: Ֆեթհիյե Չեթինը «Թոռներ» գրքով շարունակել է հուշագրության աշխատանքը: Նա Ցեղասպանության ճանաչման համար պայքարող համալսարանի դասախոս Այշե Գյուլ Ալթընայի հետ մեկտեղ ժողովել է շատ հաճախ՝ փրկված աղջիկների սերունդների 25 ներկայացուցիչների պատմությունները, վերապրածներ, որոնք բռնի ընդգրկվել էին թուրքական օջախներ: Հիմնականում անանուն մարդկանց կողմից վստահված այդ պատմությունները ցույց են տալիս այն շոկը, որ ապրել են թոռները, երբ իմացել են ճշմարտության մասին, տատանվող ինքնությունները, հայկական ու թուրքական արյուն ունենալու, միաժամանակ զոհ և դահիճ լինելու բարդությունը: «Վկայելիս նրանք վախի և ամոթի միջև էին», – ընդգծում է Ֆեթհիյե Չեթինը: Դեռ որքա՞ն են նրանք նախընտրում լռել: «Մենք` թոռներս, միլիոնավոր ենք, և մենք կրում ենք սերնդեսերունդ փոխանցվող տառապանքի ժառանգությունը», – հայտնում է նա:

Սակայն դավանափոխների անհետացման համար մեղավոր է ոչ միայն թուրքական քարոզչությունը: Պատմության կողմից այդ մոռացության մատնվածները չեն հիշատակվում նաև հայկական սփյուռքի պատմություններում: Ֆրանսիայում, ԱՄՆ-ում կամ Լիբանանում ապաստանած հայկական սփյուռքը մահացածների մեջ է թողել նրանց, ովքեր մնացել են հետևում: Նրանք, որպես իսլամացածներ, կորած հոգիներ էին հայկական համայնքի համար: «Լռությունը նաև հաստատվել է հայկական պատմագրության մեջ, որը համարում է, թե նրանց դավանափոխությունը հեռացրել է նրանց հայկական ինքնությունից», – ընդգծում է Այշե Գյուլ Ալթընայը: Ստամբուլի Սաբանջը համալսարանում աշխատող այդ սոցիոլոգ կինը կարծում է, թե ոչ թուրքական, ոչ էլ հայկական պատմագրությունն արդյունավետ չեն գործել այս հարցում. «Թուրք ու հայ մեր որոշ պատմաբանների ազգայնամոլական տեսակետը, որը հիմնվում է ռասայի կամ էթնոսի վրա, վախենում է հաշվի առնել կրոնափոխ հայերին, քանզի նրանց գոյությունը կոտրում է «մաքրության» պատրանքը, որի վրա են հիմնվում ազգերը»:

Ֆրանսերենից թարգմանեց Մելինե Անումյանը