Գերեզմանաքարերը փրկվեցին ոչնչացումից

Սարգիս Սերոբյան

Բեյօղլուում «Քաղաքային կերպարանափոխում» նախագծի շրջանակում կատարաված հողափորման աշխատանքների ժամանակ գտնվել է գերեզմանաքար, որի վրա հայերեն արձանագրություն է եղել: Գերեզմանաքարը քասըմփաշացի քաղաքացիների հոգատարության շնորհիվ հողափորման աշխատանքների ժամանակ վերջին պահին փրկվել է խճաքարերի հետ դեն նետվելուց:

Հունիսի 2-ին` հինգշաբթի օրը, Քասըմփաշայի Բեդրեդդին թաղամասում ճանապարհի համար կատարվող հողափորման աշխատանքների ընթացքում մղանը հանդիպել է կարծր առարկայի: Աշխատող բանվորները փորել են այդ առարկայի շրջակայքը և գերեզմանաքար հայտնաբերել: Այդ ընթացքում շինհրապարակ եկած Բեդրեդդին թաղամասի պահպանման միության նախագահ Սուլեյման Սոնգուրը տեսնելով, որ գերեզմանաքարի վրա հայերեն արձանագրություն կա, ասել է, որ խճաքարերի հետ գետնի տակից հանած քարը պահեն:

Սոնգուրը գերեզմանաքարի նկարներն ուղարկել է իր հայ ընկերներին, գործին հաղորդակից դարձնելով Հուշարձանների վարչությանը և  մամուլին` գրավել է հասարակության ուշադրությունը: Սոնգուրը «Ակօսին» տված հարցարզրույցում ասել է, թե պատմական և մշակութային կոթողները պահպանելու համար պայքարում են:

Սոնգուրը, փորձելով տեր կանգնել Բեդրեդդին թաղամասին, որը հանդիսանում է այն եզակի թաղամասերից մեկը, որտեղ պահպանվել են օսմանյան շրջանին պատկանող բազմաթիվ փայտյա կառույցներ, իր դժգոհությունն է հայտնում. «Երբ նայում ենք 1700-ական թթ. քարտեզներին, նկատելի է, որ թաղամասի պատմական շերտը մեծավ մասամբ պահպանվել է: «Քաղաքային կերպարանափոխում» նախագծերով ցանկանում են այս վայրերը քանդել: Նրանք, ովքեր արդեն 20 տարի է ասում են, թե «այստեղը արգելանոց է», մի մեխ անգամ չեն թողել, որ մեր տանը մեխենք, հիմա բահ ու բրիչով գալիս, քանդում են»:

Քուրթուլուշ թաղամասում ծնված Սոնգուրը շեշտում է, որ Բեդրեդդին թաղամասը Քուրթուլուշին նման սոցիալական շերտ ունի. «Այստեղ էլ, ինչպես Քուրթուլուշում, իրենց տարբերությունները յուրացրած, իրար հետ ապրող մարդիկ կան: Ես մեծացել եմ հայ տատիկների գրկում: Նադիա տատիկ ունեինք, ով երեխաներին շաքարաքլոր էր տալիս: Ռամազանի ժամանակ տոնական ընթրիքի էր հրավիրում հարևաններին: Ահա նման մշակույթից եմ սերում: Հրանտ Դինքի նկատմամբ մեծ հարգանք էի տածում, նրա թաղման արարողությանը մասնակցող հարյուրհազարավորներից մեկն էլ ես էի: Երբ գերեզմանաքար գտա, պարտավորվեցի կանխել ոչնչացումը»:

Գերեզմանաքարերի լեզուն

Հստակ է, որ Թուրքիայում պատմական հուշարձանների և ավերակներին պատկանող որոշ քարեր տեղահանվել են: Օրինակ` նախկինում դինամիտով պայթեցված, ռազմական հրաձգարանի վերածված, գանձագողերի կողմից ավերված, քարերը շինարարների կողմից նոր շենքերի կառուցապանման ժամանակ որպես շինանյութ կամ զարդաքանդակ օգտագործված հայ եկեղեցիների և պատմական հուշարձանների պաշտպանության անհրաժեշտության վերաբերյալ թեկուզ և ուշ, սակայն որոշակի ըմբռնում է սկսել ձևավորվել:

Համակարծիք ենք, որ նախկինում պատմական շրջան լինելու պատճառով «արգելանոց» հռչակված Քասըմփաշա Բեդրեդդին թաղամասի բնակիչները, ովքեր նախկինում իրենց տներում իրավունք չունեին մի մեխ անգամ մեխել, ճանապարհ կառուցելու պատճառով իրենց տները քանդելու որոշման դեմ ընբոստաբալու համար միություն են հիմնել:

Բեդրեդդին թաղամասի պաշտպանության և զարգացման միության անդամները մայթի քարերի և խճաքարերի տակ մնացած հայերեն արձանագրությամբ գերեզմանաքարն արժևորում են որպես շրջանի պատմական արժեքի ցուցանիշ: Խորհրդակցած անձինք, խանդավառվելով գերեզմանաքարի վրայի անվան նմանությունից, ասել են, որ գերեզմանաքարը պատկանում է սուլթան Սուլեյման Կանունիի կյանքը փրկած վանեցի հայ խոհարար Աբրահամին, սակայն թաղապետն ասում է, որ այս քարն այլ վայրից բերել և թողել են խճաքարերի մեջ: Որպես կանոն՝ թաղամասցին պահպանում է տները, սակայն թաղապետը, կապված լինելով իշխող կուսակցությանը, ցանկանում է արագացնել ճանապարհի շինարարությունը:

Արձանագրությունից իմանում ենք, որ գերեզմանաքարը վանեցի Աբրահամինը չէ, այլ՝ վանեցի հաջի Սարգսի որդի Հաջի Տեր Աբրահամ քահանայինն է, սակայն տարեթիվը վկայող տողերն էրոզիայի են ենթարկվել, հետևաբար անընթեռելի են: Սրա վերաբերյալ միության անդամների՝ մեզ ցույց տված քարե դամբարաններից 1782-83 թվականը պարզ կարդում ենք և գալիս այն եզրահանգման, որ այս գերեզմանաքարերը հավաքած չեն, այլ պատկանում են այս շրջանին: Սակայն նաև ընդգծում ենք, որ գերեզմանաքարերն ավելի հին են, քան հրդեհի պատճառով ամբողջությամբ այրված և ոչնչացված Քասըմփաշայի Սուրբ Հակոբ եկեղեցին:

Երբ հայացք նետենք եկեղեցու պատմությանը, կտեսնենք, որ Քասըմփաշայի լանջերից մեկում նավաշինարաններում աշխատող հայ բանվորների համար 1811 թ. մատուռ է կառուցվել, սակայն Սուրբ Հակոբ Մծբնա կոչված կառույցը 1859 թ. վերածվել է եկեղեցու: Եկեղեցուն կից նաև դպրոց է եղել: 1919 թ. հրդեհի ժամանակ եկեղեցու ներսի փայտե հատվածն այրվել է, և այլևս չի վերաբացվել` դատապարտվելով փլուզման: 1926 թ. խճաքարը հավաքել և  քանդել են: Ստացված տեղեկություններից իմանում ենք, որ եկեղեցու հոգաբարձու Հակոբ Նորատունկյանը 1898 թ. ամփոփվել է եկեղեցու բակում, սակայն 1926 թ.  այնտեղից տարել և թաղել են Շիշլիի հայկական գերեզմանատանը:

Համաձայն մեր տեսակետի, որը հենվում է հին նկարների և որորշ հետազոտողների աշխատությունների վրա, բլուրը, որի վրա գտնվել է վերոհիշյալ եկեղեցին, այն վայրը չէ, որտեղ փորձում են ճանապարհ կառուցել: Շատ ավելի հավանական է, որ այս տեղը եղած լինի գերեզմանատուն: Իսկ թե ինչպես են մեր երկրում վերաբերվում գերեզմանոցներին, արդեն գիտենք. Փանգալթը հայկական գերեզմանատան գերեզմանաքարերն օգտագործել են Հիլթոն հյուրանոցի, իջևանատան և նման կառույցների հիմքերում՝ Թաքսիմի Ինոնյու զբոսայգին երեսպատելու ժամանակ:

«Ակօս», թիվ 792