96-րդ տարելիցին՝ ամենաարյունոտ օրենքը

ԱՅՇԵ ՀՅՈՒՐ

«Ակօս», թիվ 790

1915 թ. մայիսի 27-ի Տեղահանման և վերաբնակեցման մասին օրենքի տակ եղել է սադրազամ Սաիդ Հալիմ փաշայի և ռազմական նախարար Էնվեր փաշայի ստորագրությունը:

1912-1913 թթ. բալկանյան պատերազմի ավարտին, չկարողանալով խուսափել Բալկաններում տարածքային մեծ կորուստներից, ավելի շուտ` երբ հայ կազմակերպությունները, իրենց խոստացված վարչական և հողային բարեփոխումների խոստումը կատարելու համար սկսեցին ճնշումներ գործադրել, իթթիհադականներին համակեց Արևելյան Անատոլիան ևս կորցնելու վախը: Այս շրջանի՝ հայերին անցնելը հավասարազոր է «Մեծ Թուրանի» իրականացմանը խոչընդոտելուն, որն ընկալվում էր որպես կայսրության «վերածնունդ»:

Թուրանի ուրվական

Իթթիհադական գրող Շևքեթ Սյուրեյյան (Այդեմիր) իր «Մարդը, որը ջուր է փնտրում» ստեղծագործության մեջ այս զգացումն այսպես է բացատրում. «Մենք` երիտասարդներս, մեզ հետ նաև՝ մեր ուսուցիչը դպրոցի դասարանների պատերին կախված քարտեզների շուրջն էինք հավաքվում` փորձելով այդ քարտեզների վրա գծել թյուրքական նոր հայրենիքի սահմանները: Արդեն մեզ համար կարևոր չէին օսմանյան Աֆրիկան, եմենցիները, հնդիկները, բոսնիացիներն ու հերցեգովցիները: Մի ձեքը դնում էինք բալկանյան անցումների` Դանուբ-Մարիցա ավազանի վրա, մյուս ձեռքը մեկնում էինք դեպի Ղրիմը, Կովկասը, Բաշկիրիան և Թուրքեստանը ներառող Ալթայ, չինական Թուրքեստան, Չանգարի և Ալթընդաղ: Սրանք բոլորը մերն են: Ասացինք: Սրանք միշտ ազատելու ենք: Ճիշտ է՝ Ռումելիում մեր սահմաններն անցնում էին մեր դպրոցից 2 կմ հեռավորությամբ, սակայն ավարտվում էր Ադրիանապոլսի քաղաքային կայարանում, սա մեր աչքին չէր երևում: Մեր աչքն աշխարհի մյուս ծայրում` Կովկասում, Թուրքեստանում և չինական սահմաններում էր: Գնալու էինք այնտեղ, վազելու էինք դեպի գյուղեր, բակեր, վրաններ: Ձեռքին գավազան, ոտքին տրեխ, գրքերի պայուսակները շալակած տեղափոխելու էինք Անատոլիա, Ադրբեջան, Թուրքեստան (…): Մոտ անցյալն արդեն տխուր երազ էր: Ճշմարտությունը միայն ապագայում էր: Առաջին աշխարհամարտը Եվրոպայում ահա այս մթնոլորտում սկսվեց»:

Փլուզման խուճապ

1912-1913 թթ. Բալկանյան պատերազմի ընթացքում մեծ տարածքային կորուստների հետևանքով աչքերը դեպի Թուրան հառած իթթիհադականները պատերազմի առաջին ամիսներին, որոշ պարտությունների հետ միասին, սկսեցին հավատալ, որ պետությունը թևակոխել է անկման փուլ և խնդրին ընկալեցին որպես պետության հարստության կամ աղքատության խնդիր: Թվում էր, թե հայերի տեղահանության որոշումը կապված է Անատոլիան միատարր դարձնելու ընդհանուր էթնիկ զտման նպատակի, պատերազմը տանուլ տալ սկսելու և ծայր առած կործանման խուճապի հետ:

Տեղահանության ճանապարհներին ձեռնարկվել են հետևյալ քայլերը`

1. Պատերազմի հարկի, զինվորագրման և դասալիքներին հետապնդելու քողի տակ համակարգված ձևով ճնշումներ են գործադրվել:
2. Հատուկ կազմակերպության միությունները, տարածվելով Կովկասի և Իրանի սահմաններով մեկ, այստեղի հայկական գյուղերում կոտորածներ են իրականացրել:
3. 1908 թ. սկսած ինքնապաշտպանության համար զենք կրելու իրավունք ունեցող հայերին սկսել են զինաթափել:
4. Բանակում գտնվող հայերը զինաթափվել ու հավաքագրվել են բանվորական գումարտակների մեջ:
5. Որոշ «խնդրահարույց» շրջաններից վարչական և զինվորական հիմնավորումներով տեղահանություններ են կատարվել:

Չար խոսակցություններ

Վերոհիշյալ թվարկումներից առաջին չորսն այս հոդվածի քննարկման առարկան չեն: Եթե անդրադառնանք վերջին կետին, ապա հայերին երկրից աքսորելու վերաբերյալ լուրերը սկսել են գաղտնի տարածվել՝ սկսած 1915 թ. սկզբներից: Օրինակ` Եդեսիայի շվեցարական հիվանդանոցի տնօրեն Ջակոբ Քյունզլերը մեջբերում է հունվարին դեպի Իրան կատարած ճանապարհորդության ընթացքում ծանոթացած Նաֆիզ բեյ անվամբ մի սպայի՝ իրեն ասածները. «Անհնար է հայերի հետ առաջ ընթանալ: Պատերազմը Թուրքիային հնարավորություն կտա կամ սրանց ոչնչացնել, կամ էլ դուրս քշելով վռնդել»:

Ավելի շուտ եղել են մարդիկ, ովքեր լսել են, որ հայերին ոչնչացնելու են թնդանոթներով: Շվեցարացի հիվանդապահ Ալմա Յոհանսոնը ևս ցիտում է, որ Մուշում 1914 թ. նոյեմբերին նման խոսակցություններ են պտտվել: Մեկ այլ հիվանդապահ՝ դանիացի Մարչերը, հայտնել է, որ Խարբերդի վալի երզնկացի Սաբիթ բեյն Էրզրումում Գերմանիայի հյուպատոս Մաքս Շոյբներ Ռիխտերին ասել է. «Անհրաժեշտ է, որ Թուրքիայի հայ ազգը ոչնչացվի և ոչնչացվելու է»:

Դյորթյոլն ու Զեյթունը

Նախ՝ 1915 թ. փետրվարին սկսվել է Դյորթյոլի և շրջակայքի հայերի տեղահանությունը, շրջանի հայերը աքսորվել են ներքին շրջաններ: Համաձայն Ադանայի վիլայեթի 1331 թ. փետրվարի 13-ի (1915 թ. հոկտեմբերի 26) գաղտնի հեռագրի` քանի որ հայերը ափամերձ անգլիական նավերի հետ հարաբերություններ հաստատելու գործունեություն են ծավալում, դրա պատճառով վալին որոշում է կայացնում, «որպեսզի այդ շրջանում ոչ մի հայ չմնա, Դյորթյոլի հայերին ամբողջությամբ տեղահանել Օսմանիյե, Ջեյհան և Ադանա»:

Դյորթյոլի հայերի աքսորը հետևեց ապրիլին տեղի ունեցած Զեյթունի (ներկայիս Սյուլեյմանլը) հայերի տեղահանությանը դեպի Ներքին Անատոլիա: Որքան էլ որ պաշտոնական պատմագրության ներկայացուցիչները փորձեն 1915 թ. մարտին տեղի ունեցած Զեյթունի դեպքերը ներկայացնել որպես հայերի առաջին համակարգված ապստամբություն, խնդրի վերաբերյալ օսմանյան, գերմանական և ամերիկյան փաստաթղթերից իմանում ենք, որ խնդրո առարկա դեպքերը եղել են սահմանափակ և տեղական բնույթի` մի խումբ հայ զինվոր դասալիքների և ժանդարմերիայի միջև բախում է տեղի ունեցել, որից հետո հայերը փակվել են հայկական եկեղեցում` մերժելով հանձնվելու կոչերը:

Դեպի Դարդանելի նեղուց դաշնակից պետությունների արշավանքի պատճառով ամեն պահի Ստամբուլի անկման հետ դեմ հանդիման կանգնած իթթիհադականների ծրագրերը մեկ քայլ ևս առաջ տանելու համար ստեղծվել էր հարմար հոգեբանական մթնոլորտ:

Ապրիլի 24-ի ձերբակալությունները

Դաշնակցական կոմիտեների ղեկավարության տակ գտնվող հայ կամավորականների` Վանի շրջակայքի մուսուլմանական գյուղերի վրա կատարած հարձակումների լուրերը Ստամբուլ հասնելուց հետո հայերի նկատմամբ գործադրվում է չափազանց ընդգրկուն քաղաքականություն, որն այնպիսի տպավորություն է ստեղծում, թե պատրաստություններն ավելի շուտ են կատարվել: Նախ՝ ապրիլի 23-ի լույս 24-ի գիշերը Ստամբուլում լայնածավալ ձերբակալություններ են կատարվում: Համաձայն տեղահանությանը ականատես գերմանացի բողոքական քահանա Լեփսիուսի` 600, ժամանակի ԱՄՆ-ի Արտակարգ և լիազոր դեսպան Մորգենթաուի` 500, պաշտոնական պատմագրության ներկայացուցիչ Յուսուֆ Սարընայի համաձայն` 235, ոչ պաշտոնական պատմագրության ներկայացուցիչ պատմաբան Թաներ Աքչամի համաձայն` 180 հոգուց բաղկացած այս առաջին քարավանը ճանապարհ է բռնել դեպի Չանքըրը և Այաշ: Բացի այդ՝ ապրիլի 24-ին օսմանյան բանակի գլխավոր հրամանատարության հրամանով հատկապես Զեյթունում, Բիթլիսում, Սվասում և Վանում տեղի ունեցած դեպքերի մասին նշելով՝ ողջ երկրի մակարդակով հայերին ձերբակալելու և ազատազրկելու հրամաններ արձակվեցին: Ձեռնարկված միջոցառումների շրջանակում այս շրջանների հնչակյան և դաշնակցական բոլոր կազմակերպություններն ու թերթերը փակեցին, ղեկավարներին ձրբակալեցին և կազմավորված ռազմական դատարաններում դատեցին, որից հետո աքսորի ճանապարհն ուղղված էր ներկայիս Սիրիա և Իրաք:

Վանի տեղահանությունները

Վանի և շրջակա նահանգների հայերի տեղահանության վերաբերյալ մեր ձեռքում եղած առաջին հեռագիրը 1915 թ. մայիսի 9-ին «անձամբ են գործադրվելու» գրությամբ ուղարկվել է Վանի և Բիթլիսի վալիներին: Սակայն որոշ ականատեսների վկայություններից ու գերմանական հյուպատոսության զեկույցներից կարելի է եզրակացնել, որ Էրզրումը և շրջակա գյուղերը սկսել են դատարկել ապրիլին: Օրինակ` Բաշքյաթիփզադե Ռագըփ բեյն իր հուշերում հայտնելով, որ 1915 թ. ապրիլի 14-ին եկել է Էրզրում, ապրիլի 26-ին հեռացել Էրզրումից, գրում է. «Հայկական տեղահանությունների կապակցությամբ շրջակայքի խեղճ հայ աղջիկների և կանանց ցիրուցան, ամոթալի, դժբախտ վիճակից մեր սիրտը ճմլվում էր»: Գերմանիայի հյուպատոսարանի զեկույցից պարզ է դառնում, որ Էրզրումի շրջակայքի գյուղերը դատարկելու գործընթացը սկսվել է մայիսի սկզբին: Համաձայն այս զեկույցների` մինչև մայիսի 15-ը բոլոր գյուղերը դատարկվել են:

Թող վերջնականապես կարգավորեն

Երբ տեղահանությունները փոխակերպվեցին կոտորածների, Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի և Անգլիայի կառավարությունները, 1915 թ. մայիսի 24-ին հանդես գալով համատեղ հայտարարությամբ, կոտորածների համար պատասխանատու համարեցին օսմանյան կառավառրությանը. Էնվեր փաշան տեղահանություններն օրինականացնելու համար գտավ բանաձևը: 1915 թ. մայիսի 26-ի (1331 թ. մայիսի 13) Ներքին գործերի նախարարության սադրազամին (մեծ վեզիր) ուղղված պաշտոնական գրության մեջ բացահայտ գրում է` հայերի նկատմամբ կիրառված տեղահանությունների գործողություններն օրակարգ են բերվել հայկական հարցը «հիմնովին ավարտին հասցնելու և ամբողջապես ոչնչացնելու» համար:

Փասթաթղթի բովանդակությունը հետևյալն է. «Պատերազմական տեղանքներին մոտ շրջաններում բնակվող հայերի մի հատվածը դժվարացնում է բանակի գործողությունները, հարձակվում է բնակչության վրա, ապաստան տալիս ապստամբներին: Այդ իսկ պատճառով Վանի, Բիթլիսի, Էրզրումի վիլայեթներում, Ադանայի, Մերսինի, Օսմանիյեի և Քոզանի կազաներում, բացի Մարաշի կենտրոնից՝ Մարաշի գավառում, Հալեպի վիլայեթում, Ալեքսանդրետի, Անթակիայի կազաներում բնակվող հայերի բնակավայրերը փոխվելու են: Սրանք տեղափոխվելու են Մոսուլի և Զորի գավառի Վանի վիլայեթին հարող հյուսիսային շրջաններ, Հալեպի վիլայեթի արևելյան և հարավարևելյան շրջաններ, Սիրիայի վիլայեթի արևելք»:

Տեղահանության մասին օրենքը

Էնվեր փաշան և Սաիդ Հալիմը

Համընդհանուր որպես «տեղահանության մասին օրենք» հայտնի պաշտոնական անվամբ «Պատերազմի ժամանակ կառավարության գործադրումներին ըննիմացողների համար զինվորների կողմից գործադրված միջոցառումների մասին ժամանակավոր օրենքն» ընդունվել է այս փաստաթղթից մեկ օր հետո` 1915 թ. մայիսի 27-ին՝ Նախարարների խորհրդի կողմից: Գլխավոր հրամանատարի պաշտոնակատար և Ռազմական նախարար Էնվեր փաշայի, սադրազամ Սաիդ Հալիմ փաշայի ստորագություններով և սուլթան Մեհմեդ 5-րդ Ռեշիդի կողմից հաստատված չորս կետից բաղկացած օրենքի բովանդակությունը ներկայացնում ենք ստորև.

1.Պատերազմի ընթացքում բանակը, կորպուսը և դիվիզիայի հրամանատարները, սրանց ոչ ենթակա հրամանատարները լիազորված և ստիպված են կանխարգելիչ միջոցներ ձեռնարկել, եթե նկատվի, որ բնակչությունը որևէ կերպ կառավարության հրամաններին, հայրենիքի պաշտպանության, հասարակական կարգի պահպանման վերաբերյալ գործերին և կարգ ու կանոնին ընդդիմանում, զենքով հարձակվում և ըմբոստանում է:

2. Բանակը, անկախ կորպուսը և դիվիզիաների հրամանատարները, ռազմական անհրաժեշտությունից ելնելով, գյուղերի ու գյուղաքաղաքների բնակիչներին, որոնք կասկածվում են լրտեսության կամ դավաճանության մեջ, մեկ-մեկ կամ խմբերով կարող են վերաբնակեցնել այլ թաղամասերում:

3. Վերոհիշյալ օրենքն ուժի մեջ է մտնում հրապարակվելուց հետո:

4. Վերոհիշյալ կանոնի դրույթները պարտավորվում են գործադրել Գլխավոր հրամանատարի պաշտոնակատար ռազամական նախարարը:

Ուշագրավ է, որ օրենքում որևէ էթնիկ ինքնություն (հայ, հույն և այլն) հիշատակված չէ: Սակայն կանոնի հետ միասին դուրս եկած հրահանգում և գաղտնի հեռագրերում հիշատակվում է հայ անունը:

Նպատակը տեղահանությունն էր, թե՞ բնաջնջում

Կարճ ժամանակահատվածում պարզ դարձավ, թե տեղահանության հիմնական նպատակը որն էր: Ստամբուլում Գերմանիայի գլխավոր հյուպատոս Մորթմանը 1915 թ. հունիսի 3-ի զեկույցում գրելով, որ իթթիհադական առաջնորդներից Իսմայիլ Ջանփոլադն իրեն Անատոլիայի քարտեզի վրա ցույց է տվել այն վայրերը, ուր տանելու էին տեղահանված հայերին՝ Անատոլիայում տարածելու համար, մեջբերում է, որ Թալեաթն իրեն ասել է, թե «խնդիրը… հայերին ոչնչացնելն է»:

Կոտորածների անընդհատ շարունակվելու մասին լուրեր ստանալուց հետո Գերմանիայի Արտակարգ և լիազոր դեսպանությունն ասելով, որ «իրենց բնակության վայր հանդիսացող քաղաքներից տարհանված հայ բնակչության համակարգված ոչնչացումը վերջին շաբաթներին այնպիսի չափերի է հասել, որ աչք չփակելով կառավարության բացահայտ աջակցությամբ իրականացվող այս վայրենի տեղահանության վրա, որին ենթարկվում են  մյուս ռասաներից քրիստոնյաներն ու այլ հավատք ունեցողները, մենք մեկ անգամ ևս վճռականապես դեմ արտահայտվելու անհրաժեշտություն ենք տեսնում», օգոստոսի 9-ին նոտա է հղել: Նոտայում ասվում է. «Գերմանիայի Արտակարգ և լիազոր դեսպանությունը ցավով է տեսնում, որ անկողմնակալ և վստահելի աղբյուրներից ստացած տեղեկությունների համաձայն` տեղական իշխանությունները, նմանատիպ դեպքերին խոչընդոտելու փոխարեն, կանոնավոր կերպով տեղահանություններ են գործադրում… Հայերի մեծ մասը աքսորի ճանապարհին մահացել է… Գերմանիայի Արտակարգ և լիազոր դեսպանությունը ստիպված է հրավիրել օսմանյան կառավարության ուշադրությունը»:

Հայկական հարցը լուծվել է

Գերմանացիների ճնշման տակ 1915 թ. օգոստոսի 31-ին, երբ Թալեաթ փաշան գնում է Գերմանիայի Արտակարգ և լիազոր դեսպանատուն, ձեռքում էին որոշ հեռագրերի թարգմանություններ, որոնք ուղարկելու էր շրջաններ: Այստեղ Թալեաթը կրկին բացատրելով, որ հայերի նկատմամբ կիրառված միջոցառումները դադարեցվել են, ասում է հայտնի խոսքը` «Հայկական հարցն այլևս գոյություն չունի»:

Տեղահանությունների ժամանակ մահացած կամ էլ սպանված հայերի թվի վերաբերյալ պաշտոնական կամ էլ կիսապաշտոնական թվերը տատանվում են 6 500-ից 800 հազարի միջև: Օրինակ՝ 1918 թ. պատերազմական հանցագործությունները քննելու համար կազմավորված Մուսթաֆա Արիֆի (Դեյմեր) ղեկավարությամբ գործող օսմանյան Ներքին գործերի նախարարության հանձնաժողովի զեկույցի համաձայն` Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ մահացած հայերի թիվը 800 000 էր: 1928 թ. Գլխավոր շտաբի փաստաթղթում ասվում է. «Անատոլիան ռազմական գործողությունների պատճառով կամ էլ որպես փախստական արևելյան վիլայեթների մուսուլմաններից կորցրել է 500 000 հոգու: 800 000 հայ և 200 000 հույն էլ մահացել են կոտորածների և տեղահանության հետևանքով կամ էլ բանվորական գումարտակներում»: Թալեաթ փաշայի կինը` տիկին Հայրիյեն, 2005 թ. մի թերթի տված հարցազրույցում ճշտել է թիվը` ասելով. «Սրիկաները փաշայիս զրպարտում են, այդ հայերը ոչ թե 1.5 միլոին, այլ 800 հազար էին»:

«Պաշտոնական պատմգրության ներկայացուցիչ», դիվանագետ Գյուրյուն, թիվը նվազեցնելով հանդերձ, ընդունում է, որ մեծ կոտորած է եղել. «Հետևաբար՝ ինչպիսի հաշվարկներ էլ կատարենք, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ տարբեր պատճառներով կորուստներ կրած Թուրքիայի հայերի թիվը չի անցնում 300 հազարը»:

Նվազեցնել թվերը

Սակայն մեր օրերում չկա «պաշտոնական պատմագրության ներկայացուցիչ», ով կարտաբերի այս թվերը: Օրինակ` Թուրքական պատմագիտական ընկերության նախկին նախագահ Յուսուֆ Հալաջօղլուն նախ ասաց. «Հայերը երբեք 1.5 միլիոն կորուստ չեն ունեցել, նույնիսկ թիվը չի հասել հարյուր հազարների», սակայն որոշ ժամանակ անց նշեց. «Բնականաբար, ինչպես հայտնել եմ վերևում, եղել են դեպքեր, երբ տեղահանության ընթացքում հայ հրոսակների ջարդերին ենթարկված ժողովրդի որոշ խմբեր հրոսակներին հակազդելու համար հարձակումներ են գործել, և մահացել է մոտ 9-10 հազար մարդ»: Սակայն հետագայում սա էլ շատ համարելով` պատմությունը շրջել է` ասելով. «Ցեղասպանությունը հայերն են գործել, այս կերպ սպանված 6500 և 8500 թիվը կա, (ըստ էության) հայերը 519 հազար թուրք են սպանել»:

 Գրականության ցանկ

1. Taner Akçam, Ermeni Meselesi Hallolunmuştur, İletişim, 2008.

2. Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı, Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, Cilt: I, Genelkurmay Basımevi, 2005.

Թուրքերենից թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը