Նամակ Թուրք Բարեկամիս

ԼԵՒՈՆ ԱՆԱՆԵԱՆ

2015 թուականին կը լրանայ մարդկութեան պատմութեան ամենաամօթալի էջերից մէկի՝ XX դարի առաջին ցեղասպանութեան 100ամեայ տարելիցը։ 1915 թ. Օսմանեան Թուրքիան իր պատմական հայրենիքից տեղահանեց, ապա եւ գաղթի ճանապարհներին բնաջնջեց շուրջ 1.5 միլիոն հայ։ Հայոց Ցեղասպանութեան փաստն արդէն ճանաչել ու դատապարտել է երկու տասնեակից աւելի պետութիւն, այդ թւում՝ Ռուսաստանի Դաշնութիւնը, Ֆրանսիան, Յունաստանը, Արգենտինան եւ այլն։ Եւրոպական մի քանի երկրում քրէօրէն պատժւում են ցեղասպանութիւնը մերժելու փորձերը: Դատապարտման գործընթացը շարունակւում է, սակայն Թուրքիայի հանրապետութիւնը յամառօրէն որդեգրել է Հայոց Ցեղասպանութեան ժխտման քաղաքականութիւնը։

Բաց նամակը, որ այսօր թարգմանաբար տպագրւում է աշխարհի տասնեակ թերթերում, հայ գրողի կոչն է թուրք հասարակութեանը՝ յաղթահարել քաղաքական թաբուները եւ հրաժարուել ուրացութեան կարծրատիպից։

* * *

«Թէպէտ ես վկայում եմ իմ անձի մասին, իմ վկայութիւնը ճշմարիտ է, որովհետեւ գիտեմ, թէ որտեղից եկայ եւ ուր եմ գնում»։ ԱՒԵՏԱՐԱՆ ԸՍՏ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԻ, ԳԼՈՒԽ Ը, 14

«Ո՛վ մարգարէ, սուրբ պատերազմ մղիր… կեղծարարների դէմ եւ խիստ եղիր նրանց նկատմամբ, նրանց տեղը դժոխքն է»…
ՂՈՒՐԱՆ, ՍՈՒՐԱՀ «ԱԼ-ԹՈԲԵՀ», 73

Մենք ծանօթացանք պատահաբար, միջազգային մի գրական փառատօնի օրերին։ Զրոյցի ընթացքում պարզուեց՝ դու թուրք գրող ես, ես՝ հայ։ Այն ժամանակ (եւ յետագայ մեր հանդիպումներին) շատ բան չհասցրի ասել, բայց չասուած խօսքերը գուղձի պէս խցանում են կոկորդս, ուստի եւ գրում եմ այս նամակը որպէս խոստովանանք ու երկխօսութեան հրաւէր։ Գրում եմ, որպէսզի թօթափեմ յիշողութեամբ պարտադրուած ատելութիւնը, սրբեմ-աղբանոց նետեմ իւրաքանչիւր թուրքի մէջ իմ ժողովրդի թշնամուն տեսնելու կանխադրոյթը, որը չի լքում մեզ շուրջ 100 տարի: Ճիշդ այդքան ժամանակ է, ինչ մենք ներկան ապրում ենք անցեալի մէջ, բայց պիտի լայնախոհութիւն դրսեւորենք գոնէ ապագան ազատագրելու այդ նոյն անցեալի մղձաւանջից։

Արդէն գիտես՝ ազգանունս Անանեան է, որ ստուգաբանւում է ան-Անի-եան, այսինքն՝ Անին կորցրած, անանի հայ։ Իմ նախնիները 1319թ. Հայաստանի 11րդ մայրաքաղաք Անիի մեծ երկրաշարժի արհաւիրքի պատճառով գաղթել են իրենց տոհմիկ բնօրրանից, լքել հազարումի եկեղեցիների շքեղ ոստանը եւ եկել-ծուարել են Հիւսիս–արեւելեան Հայաստանի Կողբ գիւղում։ Իմ տոհմածառը սերում է Հայոց Բագրատունեաց իշխանական զարմից՝ մինչեւ մէկամեայ իմ Անի թոռնուհին, եւ ամէն պատեհ առիթով հայ-թուրքական փակ սահմանի փշալարերի միջով փնտռում եմ պապենական տանս աւերակները… հեռադիտակով։ Եւ ամէն անգամ նախանձով եմ նայում քուրդ անհոգ հովուին ու քաղաքի կիսաքանդ պարսպի ստուերում անհոգօրէն մակաղած ոչխարի հոտին…

Չէ՛, ինձ ճիշդ չհասկացար, սա ընդամէնը ազգային գենի մէջ անթեղուած կարօտախտի մուխն է՝ ֆրանսերէն «Force majeure» ձեւակերպումով, բայց ո՛չ այն պահանջատիրութիւնը, որ արդէն ինը տասնամեակ, քուն թէ արթմնի խռովում է Հայոց Ցեղասպանութեան 1.5 միլիոն զոհերի (որ հիմա բնական վերարտադրութեամբ կը հատէր 5 միլիոնի սահմանագիծը) եւ նոյնքան էլ տարագիրների աշխարհասփիւռ շառաւիղների հոգիները՝ սպասելով իր արդար լուծմանը։

Աստծոյ սիրոյն, միայն թէ դու էլ չկրկնես Թուրքիոյ պաշտօնական յանկերգը. իբր, 1915-23թթ. հայերի ցեղասպանութիւն չի եղել, այլ սոսկ ցաւալի ջարդեր… եւ որ (բացայայտ ցինիզմ) առաջին համաշխարհային պատերազմի խառնաշփոթից օգտուելով՝ հայերն իրենք են կոտորել «անպաշտպան» թուրքերին… Եւ մանաւանդ որ պէտք է ճշմարտութեան բացայայտումը յանձնել պատմաբանների յանձնախմբի դատին։

Պատմութիւնն իր դատավճիռը վաղուց է կայացրել. տոննաներով փաստաթղթեր, հայ եւ օտար ականատեսների սահմռկեցնող վկայութիւններ, կինովաւերագրեր, բռնազաւթուած ու աւերուած շէներ, ամայացած հողեր, կրօնափոխ եկեղեցիներ…

Սիրիայի Տէր Զօր անապատում այսօր էլ այցելուների աչքը կուրացնում է հայ անթաղ տարագիրների կմախքների ֆոսֆորը…

Աշխարհը վաղուց գիտի անհերքելի ճշմարտութիւնը, Էրդողանն էլ գիտի, Օբաման էլ, վստահ եմ՝ նաեւ դու։ ԱՄՆ պետքարտուղար տիկին Քլինթոնն էլ գիտի, թէպէտ «ժողովրդավարութեան միջնաբերդ» Սպիտակ տնից երկակի ստանդարտներ է ձեւում՝ անկեղծութեան պահին խոստովանելով. «Ցաւօք, դիւանագիտութեան մէջ յաճախ պետական շահերն աւելի կարեւոր են, քան ճշմարտութիւնը»։

Ամերիկեան Կոնգրեսն ու Սենատն էլ գիտեն, թէեւ ամէն անգամ գցել-բռնելով քարկտիկ են խաղում, տաքուհովի մէջ պահելով մի ողջ ժողովուրդ՝ Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը օրակարգ մտցնելու քաղաքական անբարոյ առեւտրով… Երկդիմի, եռադէմ, բազմադիմակ խաղ…

Գուցէ ընդհատե՞նք դիմակահանդէս – զաւեշտախաղի աւանդոյթը, երբ աշխարհի աչքին թօզ փչելու համար Վանում վերականգնւում է Ախթամարի Սուրբ խաչ եկեղեցին՝ առանց խաչի ու պատարագի եւ զուգընթաց՝ Անիի քրիստոնէական Մայր տաճարում նամազի ծէս է արւում. իսկական ծաղր քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակած աշխարհի առաջին երկրին (301թ.)։ Այսօր իրերն ու երեւոյթներն իրենց անուններով կոչելու ժամանակն է, ժամանակն է ոչ թէ բարոյականութեան խրատներ կարդալ, այլ ապրել բարոյական սկզբունքներով։ Հէնց այս հայեցակարգն էլ ընկած է ՄԱԿի Գլխաւոր ասամբլիայի «Ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխելու եւ դրա համար պատժի մասին կոնվենցիայի» (1948թ.) հիմքում, որի տակ, ի դէպ, դրուած է նաեւ Թուրքիայի հանրապետութեան ստորագրութիւնը, եւ որն ասես շարադրուած է Հայոց Ցեղասպանութեան օրինակով։

Բայց բնաւ քեզ յայտնի հանրագիտարանային ճշմարտութիւնները չեն պատճառը, որ գրում եմ այս նամակը։ Երբ ամիսներ առաջ իմ հրաւէրով Երեւան այցելեցիր, հարցրիր. «Ի՞նչ խորն է նստած ատելութիւնը հայ մարդու մէջ, միթէ՞ 21րդ քաղաքակիրթ դարում հնարաւոր է սրբագործել անցեալի ողբերգութիւնը, երբ արդէն նորանկախ երկիր ունէք եւ այսքան գեղեցիկ մայրաքաղաք»։

Որքա՜ն համահունչ էր հարցդ թուրքական «Հուրրիյէ»չ թերթի թղթակցի զարմանքին. «Ինչպէ՞ս հասկանալ՝ Արարատ լեռը օտար երկրի տարածքում է, բայց գրեթէ բոլոր հայ պոէտները գովերգում են իբրեւ հայոց Մայր լեռ»…:
Ես նրան պատասխանեցի. «Արարատը մեր էութեան մէջ է, թերեւս հէնց մեր էութիւնն է, որ ոչ ոք չի կարող մեզնից օտարել։ Արարատը մեր ինքնութեան յիշողութիւնն ու վերածնութեան խորհրդանիշն է։ Վերջին հաշուով լուսինն էլ ձերը չէ, որ կեռ եաթաղանի պէս թառել է թուրքական դրօշի վրայ…»:

Ես գիտեմ մի անհերքելի ճշմարտութիւն, որ փոխանցւում է սերնդէսերունդ: Բերանացի գիտեմ, ինչպէս մեսրոպեան հինաւուրց այբուբենը (405թ.)։ Դա գիտեն բոլոր հայերը՝ հասարակ հողագործից մինչեւ երկրի նախագահ. Ցեղասպանութիւնը վաղեմութեան ժամկէտ չունի, ինչպէս որ մեր ազգային ցաւի յիշողութիւնը՝ մթագնելու որեւէ հեռանկար։ Հիմա դուք եկել, յորդորում էք մոռանա՞լ անցեալը։

Ինչպէ՞ս մոռանալ 1,5 միլիոն անմեղ զոհերին եւ գաղթի քարաւանները, որոնց ժառանգները չեն կորցնում իրենց պատմական հայրենիքում վերահաստատուելու յոյսն ու հաւատը։

Մոռանա՞լ 1915թ. Ապրիլի 24ի բարդուղիմէոսեան գիշերը, երբ այլատեացութեան կացնի մի հարուածով գլխատուեց արեւմտահայ մտաւորականութեան սերուցքը՝ Սիամանթօ, Դանիէլ Վարուժան, Ռուբեն Սեւակ…

Մոռանա՞լ հայ հոգեւորական, ջարդերի ականատես Գրիգորիս Բալաքեանի «Հայերու գողգոթան» եղերերգութիւնը (1924թ.), որի խորագիրն իսկ կանխում է թեմայի մասին հարցումը։

Մոռանա՞լ արաբ ժողովրդի սրտացաւ բարեացակամութիւնը, որն ապաստան տուեց եղեռնապուրծ հայ խլեակներին՝ իր մի կտոր հացը կիսելով օտարազգի մերձաւորի հետ։

Մոռանա՞լ նորվեգացի մեծ մարդասէր Ֆրիտիօֆ Նանսենին, որ Ազգերի լիգայի որոշմամբ (1924թ.) «Նանսենեան անձնագիր», այսինքն՝ աշխարհաքաղաքացու վկայական տուեց տարբեր երկրներում անհայրենիք դեգերող, Մեծ եղեռնից մազապուրծ 320 հազար հայի։

Մոռանա՞լ աւստրիացի գրող Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» (1934թ.) վէպը՝ թուրքական բանակի դէմ հայ բնակչութեան յուսահատ, բայց հերոսական ինքնապաշտպանութեան մասին…

Մոռանա՞լ Ադոլֆ Հիտլերի լկտի ինքնարդարացում-հրահանգը հրէաների կոտորածի առիթով. գործի անցէք, հիմա ո՞վ է յիշում Հայերի Ցեղասպանութիւնը (1938թ.)։

Ո՞ր մէկը թուեմ…

Յիշում եմ, փոքր էի ու երբ հազում էի, Անոյշ տատս, որ բարութեան եւ կարեկցանքի մարմնացում էր, անմիջապէս վրայ էր բերում. Առողջութիւն քեզ, թող թուրքի լամուկը հազա։

Մի օր հարցրի. այ տատ, ի՞նչ է արել մեզ անծանօթ թուրքի տղան, որ պատեհ – անպատեհ անիծում ես։

Եղեռն չտեսած արեւելահայ տատս լռելեայն հայեացքը ցած խոնարհեց, բայց երբ հերթական անգամ տրապիզոնցի գաղթական Միհրանին հաց էր տալիս, պատմեց զազրելի եղելութիւնը։ Միհրանն այնքան նիհար էր, որ անգամ անունն էին սղել եւ Մրան էին կոչում։ Նա անցել էր ցեղասպանութեան դժոխքի բոլոր պարունակներով. 1915 թուին նրա աչքի առաջ կացին-եղանով գազանաբար խոշտանգել էին վեց երեխաներին, սուինահարել կնոջը, կրակել նրա վրայ, տունը թալանել ու հրդեհել… Քուրդ հարեւանը ծանր վիրաւոր Միհրանին թաքցրել էր մարագում, խնամել եւ ապա ամրանը եայլաները հասցնելով՝ փրկել նրա կեանքը։

Հիմա էլ, տասնամեակներ անց, ոսկոր ու կաշի Մրանը երազներումս այցելում է ինձ, մուրացկանի ուսապարկում անբաժան աճիւնասափորը՝ մի բուռ մոխիր իր հրկիզուած օջախից, եւ շուրթերին իր որբացած բարբառը.

-Քիչիկ մը հաց կու տա՞ս…

Դէմքի խորշոմներից առուակներով հոսում էր արցունքը, եւ նրա հետ լալիս ու հեծեծում էր կորուսեալ Վանայ ծովը:

Եթէ հնար լինէր փոխել հարեւանին, իմ ժողովուրդը կը հաւաքէր ունեցուածքը, համաշխարհային քաղաքակրթութեանը տուած իր մշակութային արժէքները եւ կը գնար ուր աչքը կտրէր: Բայց երկիրը բնակարան չէ, որ ուզած պահին փոխես կամ փոխանակես:

Եթէ իմանայիք, թէ ինչ տառապանք է ամէն առաւօտ բաց վէրքի նման տեսնել Արարատը, եւ յիշել, յիշել… Երեւի վաղուց էինք բուլդոզերներով քանդել ու պատգարակներով տեղափոխել բիբլիական լեռը հաւասարեցնելով հողին…

Եթէ…

Սակայն, պատմութիւնը պայմանական եղանակ չի հանդուրժում։

Օրերս թուրքական կայքերից մէկում իրաւապաշտպան Էրոզ Էոլքորայը ուշագրաւ դիտարկում էր արել, թէ ինչո՞ւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը տակաւին քաղաքական թաբու է, չէ՞ որ ժամանակակից Թուրքիան, ի դէմս Նոր հանրապետութեան հիմնադիր Քեմալ Աթաթուրքի, պատասխանատուութիւն չի կրում Օսմանեան կայսրութեան գործած երիտթուրքական ոճրի համար։ Իսկապէս, ինչո՞ւ:

Նա թուարկում է երեք պատճառներ, որոնք անցեալ դարասկզբի Թուրքիան պորտալարով կապում են մեր օրերի հետ։ Առաջինը «Թուրքիան՝ թուրքերին» ծրագիրն էր, որով Անատոլիան մաքրուեց հայ, յոյն, հրեայ, քրիստոնեայ եւ այլ տարրերից։ Նրա կարծիքով, այդ հողերի վրայ վերջին 96 տարում իրագործուել է 10 ցեղասպանութիւն (չորսը բաժին է հասել քրդերին), որոնցից ամենազանգուածայինն ու կազմակերպուածը Հայոց Ցեղասպանութիւնն էր։

Երկրորդն առնչւում է Ազատագրութեան պատերազմի հետ, որի ֆինանսական աղբիւրը ռուս բոլշեւիկների առաջնորդ Լենինի տրամադրած զէնքի եւ դրամի օգնութիւնից զատ, հայերից բռնազաւթուած ինչքն ու հարստութիւնն էր։

Եւ վերջապէս երրորդ պատճառը՝ Հայոց Ցեղասպանութեանը մասնակից ոճրագործները, ում ձեռքերը թաթախուած են անմեղ արեան մէջ, նորահիմն հանրապետութեան կառավարական եւ դիւանագիտական ընտրեալների ցանկում էին։ Ահա ինչու է այսօր ձախողում Թուրքիայի ժառանգորդ պետութիւնը հարցի լուծման բոլոր ծրագրերը:

Սա ես չեմ ասում, սա ասում է թուրք անկողմնակալ մտաւորականը, յաւելելով, որ Թուրքիայի պետութիւնը միայն մի ելք ունի ուրացութեան խաւար փակուղուց՝ ապաւինել ապաշխարանքի լոյսին։ Այլապէս ամէն անգամ Հայոց Ցեղասպանութիւն եզրը լսելով, մշտապէս կորցնելու է ողջախոհութիւնը՝ յայտնուելով խելակորոյս վիճակում։ Իսկ խելակորոյս պետութիւնը, իր կեղծ ժողովրդական կարգախօսներով որքան էլ երկու ձեռքով եւ երկու ոտքով թակի Եւրամիութեան դռները, այնտեղ մշտական գրանցում չպէտք է ստանայ:

Գերմանացիները խիզախեցին ճանաչել հրէական հոլոքոստը, ռուսներն էլ, 70 տարի անց, ընդունեցին լեհական Կատինը։ Հերթը ձերն է: Ուրեմն, մի՛ յապաղէք վաւերացնել հայ–թուրքական արձանագրութիւնները, որի նախաձեռնողը ՀՀ Նախագահ Սերժ Սարգսեանն է:

Սակայն քաղաքականութիւնը թողնենք քաղաքագէտներին ու պետական այրերին, մենք գրող ենք, եւ մեր պարտքն է միմեանց ճանաչեցնել երկու հասարակութիւններին գրի եւ խօսքի միջոցով, համոզել, որ Ցեղասպանութեան ընդունումը ոչ թէ կը նսեմացնի թուրք ազգին, այլ ընդհակառակը՝ կը վեհացնի։ Քանի դեռ իւրաքանչիւրիս մէջ չի կայացել Հայոց Ցեղասպանութեան Նիւրնբերգը, աւելին՝ ոճիրը կեղծելով կա՛մ լռութեան մատնելով, ակամայ դառնում ենք դրա մասնակիցը։

Գրքիդ շնորհանդէսին դու խօսեցիր շեմերը յաղթահարելու մասին։ Շատ գեղեցիկ խօսեցիր։ Ասացիր, որ շեմեր կան նաեւ ժողովուրդների եւ երկրների միջեւ, որոնք պէտք է ոչ թէ արգելք լինեն, այլ անցակէտ։ Հայ-թուրքական սահմանը դեռեւս փակ է, եւ դու շատ ժամանակ կորցրիր Անկարայից մինչեւ Երեւան, մինչդեռ կ՛ուզենայիր ուղիղ թռիչքով հասնել՝ ձեր ազգային թիւրքիւներում եւ հայ ժողովրդական տաղիկներում գովերգուող «սրտից սիրտը տանող» ճանապարհով: Երբեմն էլ շեմերի վրայ կրակ է լինում, ասացիր, եւ եթէ շեմն անցնելու վարանումը երկար տեւի, ապա օտարացման տառապանքը կարող է վերածուել հիւանդութեան, ախտի:

Աւա՜ղ, շեմն անցնելու համար բաց դուռ է հարկաւոր, իսկ դուք կրնկակոխ փակել էք բոլոր դռները՝ ե՛ւ հոգու, ե՛ւ օջախի, ե՛ւ երկրի առջեւ…

Մի բան ճշմարիտ է, եթէ վաղը Ցեղասպանութեան փաստը ԱՄՆն էլ ընդունի, խուլուհամր ձեւացող միւս երկրներն էլ, բանակցութիւնների սեղանի շուրջ հայերն ու թուրքերն են նստելու, – եւ հէնց թուրք հասարակութեանն է պատկանում վերջին խօսքի իրաւունքը։

Բարեբախտաբար, ժխտողականութեան անթափանց պատն արդէն ճաքեր է տալիս։ Ցեղասպանութիւնը հրապարակաւ ընդունել են Նոբելեան մրցանակի դափնեկիր Օրհան Փամուկը, անուանի պատմաբան Թաներ Աքչամը, հրատարակիչ Ռագըփ Զարաքօղլին…, հարիւրաւոր այլ խիզախ անհատներ, ովքեր չեն ուզում հաշտ ապրել ստի ու կեղծիքի հետ։

Հրանտ Դինքի սպանութիւնը ցնցեց աշխարհը (շա՞տ բան է փոխուել գաղթական Միհրանի ժամանակներից), եւ նրա թաղման օրը ծայր առաւ «Ես Դինքն եմ, ես հայ եմ» հանրային շարժումը։ 2010թ. Ստամբուլի կայարաներից մէկում (որտեղից 1915ին սկսուեց հայ մտաւորականների բռնագաղթը), տեղի ունեցաւ բողոքի ցոյց եւ մոմավառութիւն։ Վերջերս էլ թուրք մտաւորականութիւնը համացանցով ստորագրահաւաք կազմակերպեց Ցեղասպանութեան ճանաչման օգտին։

Երկխօսութիւնն արդէն սկսուել է, եւ ոճրի դատապարտումը պահանջում է հասարակական բազմաձայնութիւն։

Էլի մէկ ձայն։

Քո՛ ձայնը։

Յանուն պատմական ճշմարտութեան։

Յանուն նրանց, ովքեր չեն պղծելու իրենց շուրթերն անէծքով։

Յանուն նրանց, ովքեր գալու են Պատմութեան բեռն ու Ապագայի մարտահրաւէրները ժառանգելու մաքուր խղճով ու մաքուր ձեռքերով։

Յանուն մեր զաւակների, ում նոյն արեւն է ջերմացնում՝ անկախ ազգութիւնից, մաշկի գոյնից, խօսուածքից եւ բարոյական ընտրութիւնից։

http://asbarez.com/arm/96631/