Հրանտ Դինքի մահից հետո Ռաքել Դինքի գրած նամակի հիման վրա Հյուսեին Քարաբեյը ֆիլմ է նկարել

Զեյնեփ Էքիմ Էլբաշը

Ռեժիսոր Հյուսեին Քարաբեյը Հրանտ Դինքի թաղման ժամանակ Ռաքել Դինքի կարդացած նամակի հիման վրա «Ոչ մի խավար չի կարող մոռացության մատնել»  վերնագրով ֆիլմ է նկարել: Հուսեին Քարաբեյի հետ զրուցեցինք ֆիլմի մասին: Ֆիլմն առաջին անգամ ցուցադրվել է Ժնևում, որից հետո Թուրքիայում իր ակնդիրների դատին է հանձնվել Ստամբուլի ֆիլմերի և Քաղաքական ներկայացումների փառատոնների շրջանակում:

-Հունվարի 19-ին ի՞նչ էիք անում:

«Գիթմեք /Գնալ/» ֆիլմի մոնտաժային աշխատանքներով էի զբաղվում: Լուրը ստանալուն պես փողոց վազեցի: Մի վայրկյանում հայտնվեցինք թերթի խմբագրատան առջև: Շատ վրդովված էի: Թաղման օրը ևս շատ զայրացած էինք: Բացի այդ՝ մարդն իրեն էլ է մեղավոր զգում, որ չի կարողացել այս վրա հասած աղետը կանխել: Թաղման ժամանակ այնպիսի մի զգացում էր ինձ համակել, որ կարծես եթե մեկն ինձ ձանձրացներ, կհարձակվեի վրան: Ըստ իս` հազարավոր մարդիկ պարուրված են եղել այս զգացմամբ: Հետո էլ միանգամից լսեցին Ռաքել Դինքի անհավատալի նամակը, որ մեզ վրա խորը հետք թողեց: Ես դեռ այն ժամանակ նկատեցի, որ սա անսովոր մի բան է, սակայն այդ օրն ինքնին այնքան բացառիկ օր էր, որ նամակից հետո… Եթե այդ օրը տիկին Ռաքելը մեզ հետ թեկուզ մի քիչ կիսեր իր իրավացի վրդովմունքը, շատ վատ բաներ կարող էր լինել: Տիկին Ռաքելի հոգեվիճակը, այն անհավատալի ձայնն այդ անհավատալի ուղերձով նաև մեզ անցավ: Հպարտ զգացի, որ նրա մի մասն եմ, սակայն մտածում էի` երանի ընդհանրապես այդ օրը չլիներ:

-Այդ ելույթի վերաբերյալ ֆիլմ նկարելու գաղափարն ինչպե՞ս ծնվեց: Այդ պահի՞ն որոշեցիք:
Ո’չ, ըստ էության այն ժամանակ, երբ որ այս դեպքը տեղի ունեցավ, անմիջապես դրա վերաբերյալ ֆիլմ նկարելը ավելի շատ բանբերի աշխատանքն է, քան արվեստագետի: Որպեսզի արվեստագետը կարողանա ընկալել, թե այդ օրն ինչ է եղել, և սա կարողանա նորից մեկնաբանել արվեստի ստեղծագործությամբ, տարածություն է հարկավոր, իսկ դրա համար անհրաժեշտ է, որ անցնի որոշ ժամանակ: Այդ նամակն անընդհատ մտքիս մեջ էր, անընդհատ դրա մասին էի մտածում: Մտածում էի, թե ինչու «ոչ ոք այդ նամակի մասին նորից չի մտածում»: Մտածում էի այդ նամակի վերաբերյալ ինչ-որ բան կատարել, սակայն չգիտեի, թե ինչ է լինելու: Նամակը նորից լսելուց հետո հասկացա, որ, ըստ էության, միակ բանը, ինչ պետք է անենք, այն ձևը գտնելն է, որը մեր ողջ ուշադրությունը կսևեռի նամակում ասվածի վրա: Իսկ դա անիմացիան է, որն ավելի շատ սևեռում է ձայնի վրա կամ էլ օգնում է մեզ վերացարկել այն, ինչ ասում է ձայնը:

-Այս տեխնիկայով իրականությունն այլ կե՞րպ ենք ընկալում:

Ըստ էության իրականության և մոնտաժի միջև շատ մեծ տարբերություն չկա, որքան որ մենք ենք կարծում: Կինոն մշտապես քննարկում է, թե որն է իրական. վավերագրական ֆիլմը, թե՞ մոնտաժը: Ըստ իս` վավերագրական ֆիլմը մոնտաժից ավելի մոնտաժված մի բան է, որովհետև մոնտաժ ասելով ակնդիրներին չես համոզում, ասում ես, որ «այն, ինչ եղել է, իրականություն է»: Դրանից հետո այնտեղ կարող եք մանիպուլացիայի ենթարկել այն, ինչ ցանկանում եք: Ըստ իս` արվեստը գաղտնի է՝ իրականությանը նայելիս մեր հիշած մանրամասնություններով: Այդ իսկ պատճառով ողղորդվելով իրականությամբ և երբեմն իրականությունն ինքնի օգտագործելով` արվեստի ուժի ամենալուրջ ազդեցությունը մտապատկեր կառուցելն է, որը հեշտացնում է մեր վերացարկելու կարողությունը: Օրինակ` այստեղ ամենալուրջ ազդեցությունը նախ և առաջ ձայնն իրենից է ստանում: Երկրորդ՝ մենք հիշում ենք մեր տեսած պատկերներ, ըստ էության, այն օրվա կամ շատ ազդեցիկ նմանատիպ պատկերները, սակայն դուք այնտեղ տեսնում եք այն մանրամասնությունները, որոնք ես եմ ցանկացել ցույց տալ: Հետևաբար կարող ենք ասել՝ վերարտադրված իրականություն:

-Ինչպե՞ս պատրաստեցիք:
Երբ որոշեցի ֆիլմն անիմացիայի տեսքով նկարել, Հրանտ Դինք հիմնադրամից Սերա Դինքն ու մյուս ընկերներն ինձ շատ օգնեցին: Նախ՝ հավաքեցի եղած բոլոր պատկերները, դրանք նախնական մոնտաժեցի, հետո էլ փնտրեցի լավ անիմատոր: Մի ընկերոջս առաջարկությամբ ծանոթացա Աքսել Զեյդանի հետ: Նրան պատմեցի գաղափարիս մասին, միասին փորձեցինք մի նոր բան ստանալ: Ընդհանուր 7 ամիս աշխատեցինք: Մոտ 7 հազար կադր էսքիզ է պատրաստվել:    

-Ֆիլմի շնորհանդեսը կատարվել է արտերկրում, ինչպե՞ս անցավ:

Ես չգիտեի, թե արտերկրում ինչպես կընդունվի, սակայն ամեն դեպքում մարդկային հիմնարար արժեքների հիման վրա նկարված ֆիլմերմ ամենուր նույն ընդունելությունն են գտնում: Արդյունքում՝ խոսքը վերաբերում է ամուսնուն կորցրած կնոջ սիրային նամակին` վերջին նամակին: Ամենուր ստանում եմ նույն արձագանքները, ինչ որ Ստամբուլում: Հանդիսատեսը մի պահ շունչը պահած դիտում է:

-Նորից հանդիպելու՞ եք հանդիսատեսի հետ: 

Այս պահին ֆիլմը ցուցադրվում է Վենետիկի բիենալիին զուգահեռ կազմակերպված ցուցահանդեսում: Երեք ամիս շարունակ ցուցադրվելու է նաև միջերկրածովյան արվեստագետների հիմնած «Միջերկրածովյան մոտեցում» խորագրով ցուցահանդեսին: Նախատեսում ենք, որ Թուրքիայում հանդիսատեսը կկարողան փառատոնների շրջանակում դիտել ֆիլմը:

Քաղաքական ներկայացումների փառատոնին ցուցադրվել են նաև Ձեր մյուս ֆիլմերը, ինչպե՞ս ներգրավվեցիք:
Տխրեցնում էր այն, որ Թուրքիայում քաղաքական ներկայացումները քիչ են կամ լուրջ ուշադրություն չեն դարձնում դրանց, որովհետև Թուրքիայում կյանքն ինքնին շատ քաղաքական է: Մուսթաֆա և Օվուլ Ավքըրաններից ստացած առաջարկից հետո մարդու իրավունքների թեմայով իմ ֆիլմերը ցուցադրեցի Քաղաքական ներկայացումների փառատոնին: Իմ առաջին ֆիլմը` «1 մայիսի 2 ֆիլմ», որը պատմում է «96 թ. մայիսի 1-ին Քադիքյոյում» տեղի ունեցած դեպքերի մասին, որ արդյունքում երեք հոգի մահացան, այնուհետև կորուսյալների և նրանց մերձավորների պայքարի մասին պատմող «Փոթորիկը», «Անձայն մահ» ֆիլմը, որը նկարել ենք այն ժամանակ, երբ անցում կատարեցին եվրոպական բանտերում պրակտիկան ցույց տվող «Ֆ» կոչված տեսակին, և ամենավերջինը՝ «Ոչ մի խավար չի կարող մոռացության մատնել», ցուցադրվեց հանդիսատեսին: Փառատոնին մասնակցությունը կարծում եմ գոնե կարևոր քայլ է, եթե ոչ ավելին: Եթե երկար ժամանակ շարունակվի, ապա Թուրքիայի և ընդհանրապես արվեստի վրա  դրական ազդեցության ականատես կլինենք:

«Ակօս», թիվ 791