Սպանվել է` «Հայերին մի’ սպանեք» ասելու համար

Պարույր Քույումջյան

Ակօսի լրագրող Օրալ Չալըշըրի` մայիսի 29-ին «Ռադիկալում» լույս տեսած հոդվածը մեծ արձագանք ունեցավ: Հոդվածը սպանված կայմակամ Հյուսեին Նեսիմի մասին էր, ով 1915 թ. Լիջեում կայմակամի պաշտոն ստանձնելու տարիներին փորձում էր խոչընդոտել «տեղահանության» որոշումն իրականացնելու ընթացքում կատարված սպանություններն ու թալանը:

Տարբեր աղբյուրներից տեղի ունեցածի մասին մեջբերումներ պարունակող հոդվածում բացահայտվում է այն ժամանակ պետության կողմից առաջ քաշած «կայմակամին հայ հրոսակները սպանեցին» բովանդակությամբ լուրերի կեղծ լինելը: Հարյուրավոր անհիմն լուրերից մեկը հանդիսացող այս դեպքը կայմակամի որդին այսպես է ներկայացնում. «Դոկտոր Ռեշիդին (1915 թ. Դիարբեքիրի նահանգապետը եղած Ռեշիդը Հայոց ցեղասպանության պատասխանատուներից մեկն էր-Ակունքի խմբագրություն) տեսնելու համար հայրս հրավիրվեց Դիարբեքիր: Հայրս նահատակվել է Լիջեի և Հանիի միջև թակարդ պատրաստած չերքեզ Հարունի հրոսակախմբի գործած բռնության արդյունքում: Հրոսակախումբը հորս թաղել է սպանված վայրում: Նույնիսկ կրոնական արարողակարգով չի թաղվել: Չերքեզ Հարունի ջոկատը վճռական էր տրամադրված ոչ միայն հորս, այլև բոլորին ոչնչացնելու հարցում: Գթասրտությամբ ու երախտագիտությամբ եմ հիշում մորս և իմ կյանքը երաշխիքի տակ վերցրած Աթալայ ընտանիքին ու Ռեմզի Աքընջըլարին (Կարսի դեֆթերդարը-ֆինանսական գործերի կառավարիչը)»:

Գերեզման են կառուցելու

Նովռուզի տոնակատարությունների ժամանակ Դիրաբեքիրում գտնված Օրալ Չալըշըրը Մկրտիչ Մարկոսյանի, Շեյհմուշ Դիքենի, Ռագըփ Դուրանի, Մահմուդ Օզդեմիրի և Հասան Հայրի Ալքանի հետ գնաց տեսնելու կայմակամի գերեզմանը: Դիարբեքիրից 70 կմ հեռավորության վրա գտնվող Քոջաքյոյ կոչված վայրում գտնվող գերեզմանն այցելած խումբը «կայմակամի գերեզման» անվամբ հայտնի վայրը կարողացել է գտնել` այնտեղ պատահաբար եկած հովվի օգնությամբ: Դիարբեքիրից վերադառնալուց հետո Օրալ Չալըշըրը հանդիպճել է ճանաչված ձախակողմյան մտավորական Աբիդին Նեսիմի որդիներին հետ: Իրենց պապի գերեզմանը գտնելուց բավականին ոգևորված թոռըները Չալըշըրին հայտնել են, որ ցանկանում են պապի գերեզմանը կառուցել:

Չալըշըրը, պատասխանելով խնդրին առընչվող մեր հարցերին, ասաց. «Այս երկրի պատմության մեջ «տեղահանության» պատրվակով կատարված ոճրագործությունների, կոտորածների, ցեղասպանության պատճառ հանդիսացած Բողազլըյանի կայմակամի պես անձնավորություններ կան (ի նկատի ունի Հայոց ցեղասպանության տարիներին Յոզղատի մութասարրիֆի տեղակալը, Բողազլըյանի կայմակամը եղած Մեհմեդ Քեմալին, որը որպես Յոզղատի հայության ջարդարար հետագայում` 1919 թ. ապրիլին օսմանյան ռազմական դատարանի կողմից դատապարտվեց մահվան-Ակունքի խմբ.), սակայն մենք Լիջեի կայմակամը եղած ժամանակ կոտորածները խոչընդոտել ձգտած Նեսիմիի պես բարեխիղճ մարդկանց շարունակողներն ենք: Նրա ընտանիքը ցանկանում է գերեզման կառուցել, սակայն ըստ իս` գերեզման կառուցելը պետք է միայն ընտանիքի գործը չլինի: Այստեղ հանձնախումբ ստեղծելով` պետք է հուշարձան-գերեզման կառուցենք: Մեր երկրի` 1915 թ. հետ առերեսվելու համար լիջեցի կայմակամ Նեսիմիի նմանների օրինակները շատ կարևոր են»:

Դիարբեքիրի մարդասպան Ռեշիդը

Չալըշըրը, հայտնելով, որ իր հոդվածում մեջբերված աղբյուրների այն տեղեկության իսկությունը, ըստ որի` դոկտոր Ռեշիդն այն ժամանակ գաղտնի հանձնարարությամբ գտնվել է Դիարբեքիրում, իրականությունը չի արտացուլում, ասաց. «Սրանից առաջ «Ակօսում» դոկտոր Ռեշիդի վերաբերյալ մանրամասն տեղեկություններ պարունակող հոդվածներ են լույս տեսել: Ցանկանում եմ անդրադառնալ մի մանրամասնի, որին տեղի սղության պատճառով չեմ անդրադարձել «Ռադիկալում» լույս տեսած հոդվածիս մեջ. Դոկտոր Ռեշիդն այն ժամանակ գաղտնի հանձնարարությամբ Դիարբեքիրում չէր գտնվում, պետության կողմից պաշտոնապես հանձնարարական էր ստացել: Դոկտոր Ռեշիդ Գալիփը 1915 թ.-ի գլխավոր հանցագործներից մեկն է եղել»:

«Ակօս», թիվ 791