ԹԱՔՑՆՈՒՄ, ՋՆՋՈՒՄ ԵՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԵՏՔԸ

«1915 թվականից ի վեր Արեւմտյան Հայաստանի տարածքում քրիստոնեական հուշարձանները թիրախ են եղել: Եվ թուրքերը մտածել են` եթե ուզում ենք հայկականը ոչնչացնել, ուրեմն քրիստոնեականը պիտի ոչնչացնենք:
Վերջին մի քանի տարիներին հայկական ճարտարապետական հուշարձանների նկատմամբ «վերականգնողական» քաղաքականությունը պայմանավորված է մի կողմից՝ Եվրոպայի աչքում քաղաքակիրթ երեւալու ցանկությամբ, մյուս կողմից, այն հայկական հուշարձանները այլափոխելու, ակունքից կտրելու հստակ նպատակ է հետապնդում». այս տողերի հեղինակը Հայկական ճարտարապետության հուշարձաններն ուսումնասիրող հիմնադրամի ղեկավար ՍԱՄՎԵԼ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆՆ է։
Հանդեսում («Վարձք») զետեղված ուսումնասիրությունները ուշագրավ տեղեկատվություն են պարունակում հայկական հուշարձանների վերաբերյալ:
Մասնավորապես, դրանցից մեկը վերաբերում է Արեւմտյան Հայաստանի պատմական հուշարձանների թուրքական ցուցանակներին: Արդ, ինչ են պարունակում եւ ինչ են թաքցնում այդ ցուցանակները: Ուսումնասիրության հեղինակը արեւելագետ, հիմնադրամի գիտաշխատող ՐԱՖՖԻ ՔՈՐԹՈՇՅԱՆՆ է, որը այս հարցադրմանը շատ դիպուկ է պատասխանում. «Աշխարհում ցուցանակները զբոսաշրջիկներին օգնելու համար են, մինչդեռ թուրքերի պարագայում դրանք մոլորեցնելու նպատակ ունեն: Այսինքն՝ ցուցանակների վրա գրված է ամեն ինչ` իրականությունից բացի: «Վարձք» հանդեսի 4-րդ համարում զետեղված հոդվածի մեջ ներկայացված է ընդամենը 6 ցուցանակ, մինչդեռ մենք արձանագրել ենք բազմաթիվ ցուցանակներ, որոնք թաքցնում են իրականությունն ու փաստերը»:

Ներկայացված ցուցանակների մեջ մեկը Աղթամարի Սբ Խաչ եկեղեցունն է. պարզվում է, այստեղ ցուցանակները ժամանակ առ ժամանակ փոխվել են: Ամենահին ցուցանակի վրա է միայն նշված եղել, թե որ թվին է կառուցվել: Ըստ Ր. Քորթոշյանի` «թուրքերը անունը ձեւափոխելով «Աքթամար» են դարձրել, ինչը նշանակում է «սպիտակ երակ»:

Վերանորոգումից հետո ցուցանակը փոխվել է, մի քիչ ավելի բարենպաստ ցուցանակ է դրված մեզ համար, այսինքն՝ արդեն ասվում է, թե ով է կառուցել այն եւ այլն, միայն թե այս դեպքում էլ բարձրաքանդակներն արդեն ներկայացնում են իսլամական եւ քրիստոնեական համաձուլվածք, այսինքն՝ ամեն բան աղավաղվում է: Իսկ բարձրաքանդակները, ի դեպ, խաղողի մշակում եւ գինեգործություն են խորհրդանշում, ինչը, ըստ էության, արգելված թեմա է իսլամում»:
 Ահավասիկ, մեկ ուրիշ նմուշ է Կարսի բերդի ցուցանակը, ուր որպես կառուցող թուրքի անուն է նշվում, եւ այն վերագրվում է 12-րդ դարին: Հեղինակը հիշեցնում է` «Կարսի բերդը թագավորանիստ է եղել եւ պատմության մեջ առաջին անգամ հիշատակվում է 9-րդ դարում: Այստեղ եւս արձանագրություններ են եղել, որ այլեւս չկան: Ի վերջո, Անի քաղաքի մուտքի դռան մոտ երկար մի ցուցանակ կար, որը քարե դարից սկսած տեղեկություններ է տալիս, բայց այստեղ էլ առկա են բազմաթիվ ակնհայտ սխալներ, միտումնավոր բացթողումներ եւ խեղաթյուրումներ»:
Հնագիտական պեղումների եւ թուրքերի կողմից հայկական հուշարձանների վերականգնմանն է վերաբերում ճարտարապետ ԱՇՈՏ ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ ուսումնասիրությունը: Ըստ նրա` «հայկական ճարտարապետական հուշարձանները վերականգնելու ժամանակ թուրքերը, չունենալով բավարար մակարդակի գիտելիքներ, չեն կարողանում եւ չեն ցանկանում շինությունները վերականգնել իրենց նախկին տեսքով»:
 Այս համատեքստում, մասնագետի գնահատմամբ «թերեւս, միակը Աղթամարն էր, ուր Թուրքիան արեց ամեն ինչ, որ աշխարհին ցույց տա, թե ինքը լավ է վերականգնում: Սակայն այստեղ էլ թերություններ կան: Եթե իրենք այդքան շահագրգռված էին ճշգրիտ վերականգնել, ուրեմն ինչո՞ւ ատամնավոր ծածկասալերը ավելի ուշ շրջանի, հասարակ ծածկասալերով փոխարինեցին»:
 Նա այս ամենը բնական է համարում, քանզի. «Թուրքերը հայկական ճարտարապետության ժառանգորդը չեն, մեր շինարվեստի նրբություններին չեն տիրապետում»: Եվ ապա` սրտացավություն չկա, վերականգնումն իրենց համար, մի կողմից, պիար ակցիա է, մյուս կողմից էլ բխում է հուշարձաններն իրենց տնտեսական շահին ծառայեցնելու մղումից:
«Եթե մինչեւ նորոգությունը Կարսի Սբ Առաքելոց եկեղեցու ատամնավոր ծածկասալերի ելուստները կային, որոնց նպատակը ջրահեռացման նորմալ ապահովումն էր, նորոգելուց հետո իրենք ծածկասալերը տաշել-հարթեցրել են, ապա` առանձին կտոր քարեր կպցրել վրան: Իսկ սա ոչ այլ ինչ է, քան կեղծ վերականգնում, ինչը շատ ավելի վտանգավոր է, քան մինչ այդ եղած վիճակը: Ավելի լավ էր չնորոգեին, քան այսպես անեին: Ըստ իս, այս դեպքում պարզապես շինարարական տեսանկյունից ավելի հեշտ, ձեռնտու տարբերակին են գնացել»: