Ցեղասպանության տնտեսական քաղաքականությունը

Ռագըփ Զարաքօլու

Թուրքական բուրժուազիայի նախնական կուտակման գործընթացը գլխավորած  վաշխառու փերեզակությունը Անատոլիայում հենվում է հափշտակիչների, աղայության խոր արմատներ ունեցող 1915 թ. և հետագա քաղաքականության վրա:

«Armenian Weekly»-ում լույս տեսավ Ուղուր Ունգյորի «Բռնագրավում և գաղութացում. երիտթուրքերի` հայերի անշարժ գույքի բռնագրավումը» կարևոր աշխատությունը: Իրոք, թուրքական բուրժուազիայի նախնական կուտակման գործընթացը գլխավորող Անատոլիայի վաշխառու փերեզակությունը հենվում է հափշտակիչների, աղայության խոր արմատները` 1915 թ. և հետագա քաղաքականության վրա: Անցյալում Էրոլ Օզքորայը նույնպես մատնանշել է ցեղասպանության ժխտողականության խոր արմատները:

1915 թ. հունիսի 15-ին Կեսարիայի հասարակական վայրերում կախված հայտարարություններում ասվում է հետևյալը. «Թողեք ձեր բոլոր իրերը` կահույք, ներքնակ-վերմակ, հանդերձանք: Փակեք ձեր խանութներն ու աշխատավայրերը: Ձեր դռները կնքվելու են: Վերադառնալիս ամեն ինչ հետ եք ստանալու: Չվաճառեք ձեր անշարժ գույքը կամ էլ թանկարժեք իրերը: Գնորդն ու վաճառողը ձերբակալվելու են: Փողը արտերկրի ձեր բարեկամների անունով դրեք բանկում: Ձեր անասունները ներառյալ` ձեր ողջ անշարժ գույքի ցանկը կազմելով` տվեք պաշտոնյաններին, որպեսզի երբ հետ վերադառնաք, կարողանաք հետ վերցնել: Այս վերջնագրի պահանջները պետք է կատարեք 15 օրվա ընթացքում»:

Ուղուր Ումիթի «Բռնագրավում և գաղութացում.հայերի անշարժ գույքի բռնագրավումը երիտթուրքերի կողմից  /Լոնդոն/Նյու Յորք «Continuum», 2011/» նոր հրատարակված գիրքը շատ լավ լուսաբանում է դեպքերի տնտեսական արմատներն ու դրա հետագա քաղաքական արտացոլումները:

Օսմանյան հայերի ունեզրկման վերաբերյալ հրատարակվող այս մենագրությունը, քննելով թուրքական տնտեսական ազգայնականության ծնունդը, ցույց է տալիս, թե ինչպես է ցեղասպանության գործընթացն ամրապնդվել տնտեսական ոլորտում, սկզբում ինչպես է կազմակերպվել կողոպուտը:

Գիրքը, որը քննում է երիտթուրքերի հասարակարգի խթանմամբ ունեցվածքի բռնագրավման բազմաթիվ ասպեկտները, նոր մանրամասնություններ է հրապարակ բերում պետության աջակցությունը վայելող թալանի գործառույթների և այս գործից օգուտ քաղողների վերաբերյալ: Գաղտնի թղթապանակների և չուսումնասիրված փաստաթղթերի հիման վրա ութ լեզվովգրված գիրքը նոր ապացույցներ է ի հայտ բերում այն մասին, թե հայերն ինչպես են համակարգված կերպով ենթարկվել թալանի և ոչնչացման, և թե ինչպես ֆինանսական խնդիրները կարգավորելու համար շարքային թուրքերին տվել են հայերից բռնագրավված ունեցվածքը:

Այս երկերեսանի քաղաքականությունը բյուրեղանում է գաղութացման և բռնագրավման հիմքի վրա: Գրքում բռնագրավում իմաստը բացահայտում է, որ գործին խառնված է եղել լայն բյուրոկրատական մեխանիզմ, ցույց է տալիս հայերի ունեզրկման ընթացքում իրավական ասպեկտը: Բացի այդ` գաղութացում հասկացությունն օգտագործվում է, որպեսզի ցույց տրվի ունեցվածքի վերաբաժանումը` որպես ներքին գաղութացման ձև: Այս հասկացությունները միասին ներկայացնում են հայերից  բռնագրավված ունեցվածքը նոր բարձրացող թուրք գերիշխողներին տալու երկակի գործընթացը և պատասխան փնտրում այս հարցերին:

Զոհ գնացած խմբի ունեցվածքի բռնագրավումը` որպես բացարձակ նյութական եկամուտ, տնտեսական իմաստով իրականացվել է տնտեսակա՞ն մոտիվացիայով: Երիտթուրքերի հասարակարգը հայկական ունեցվածքը բաժանել է թաղային ավագանիներին ցեղասպանությունը խթանելու դիմա՞ց: Մեկ այլ բառով ձայնակցելով նրանց տնտեսական շահի զգացմունքերին` բացահայտ վաճառե՞լ են իրեց հավատարմությունը: Թե՞ թաղային ավագանու գաղափարական հավատամքների անհրաժեշտությունն է աջակցել այս ոչնչացմանն ու բռնագրավմանը: Վերջապես ո՞րն էր ունեզրկման հասկացությունը: Այլ կերպ ասած՝ որքանո՞վ էր ընդգրկուն այս գործընթացից շահ հետապնդողների շրջանակը: Կայսրության մայրաքաղաքից մինչև ծայրամասային քաղաքներ միայն երիտթուրքերի ընտրյալնե՞րն էին շահ հետապնդում, թե՞ թուրք հասարակության ավելի լայն խավերը:

«1915-1918 թթ. ցեղասպանության ընթացքում հայերի ունեզրկումը» վերնագրով չորրոդ բաժինն ունի նաև ենթաբաժին, որտեղ 1913 թ. երիտթուրքերի հեղաշրջումից մինչև 1918 թ. երիտթուրքերի ռեժիմի տապալումը ուսումնասիրում է ցեղասպանության զարգացումը. այս ընթացքում հայ բնակչության դեմ երիտթուրքերի տնտեսական քաղաքականության հետքը շարունակվում է: Ցույց է տրվում, թե այս քաղաքականությունն ինչպես բոյկոտից վերածվեց խտրականության, և թե ինչպես զոհերի մասսայական աղքատացմամբ ավարտված բռնագրավումն իրոք վերածվեց թալանի: Այս անխիղճ քաղաքականության վայրկենական հոսանքների ու զարգացումների հետ միասին երևան է բերում, թե ինչպես են դրանք ազդել օսմանյան հայերի համայնքի վրա:

Հինգերորդ բաժինը, որը վերնագրված է «Ադանա. բամբակի դրախտ», քննում է հայերի ունեցվածքի կազմակերպված կողոպուտի և ապա` հայերի բռնագրավված անշարժ գույքը թուրքերին  փոխանցելու երկու օրինակ: Այս բաժինը, որը կենտրոնացել է հայերի բամբակի դաշտերում զբաղվածությունն ապահովող հարավային Ադանա քաղաքի վրա, պատմում է, թե ինչպես տեղացի երիտթուրքերը, հայերին ունեզրկելով, այս անշարժ գույքը տվեցին Բալկաններից եկած թուրք գաղթականներին:

«Դիարբեքիր. պղնձի և մետաքսի երկիր» խորագրով վեցերորդ բաժինը նվիրված է պղնձով և մետաքսով հարուստ հայտնի հարավարևելյան շրջանում գտնվող Դիարբեքիրին: Այստեղի շուկաների տնտեսական կյանքում ազդեցիկ էին հայ վարպետները: Այս բաժնում ներկայացվում է, թե թաղային հանցագործներն ինչպես են մասնակցել իրենց հայ հարևանների բնաջնջմանը, և թե ինչպես են կենտրոնական հեղինակությունները պարգևատրել նրանց:

Միևնույն ժամանակ, անդրադառնում է մեծ անարդարություններին և շահագործումներին: Կարճ ասած՝ այս գիրքը կարող ենք կարդալ նաև ցեղսպանության տնտեսական քաղաքականությունը վերնագրի տակ:

«Էվրենսել»

10.05.2011