Տոնվում է պատրիարքարանի հիմնադրման 550-ամյակը

Պարույր Քույումջույան

Հիմնադրման 550-ամյակը տոնող Պոլսո հայոց պատրիարքարանը հինգ և կես դարյա պատմության ողջ մանրամասնություններով, բեկումնային կետերով, անցյալում ունեցած կարևորությունն ու այսօրվա դիրքը երկար քննարկելու և նորից երևան հանելու իրավունք է տալիս: Ամեն տարի Հոգեգալուստից առաջ տոնվող պատրիարքարանի հիմնադրման տարելիցն այս տարի տոնվել է մայիսի 29-ին` կիրակի օրը, միացյալ երգչախմբի մասնակցությամբ տեղի ուենցած սուրբ պատարագով: Նախքան այս տարելիցին անցնելը՝ հարցն ավելի լայն ասպեկտով օրակարգ բերելու և քննարկումներ ծավալելու նպատակով նախ ընդհանուր հայացք նետենք պատրիարքարանի պատմությանը:

Ֆաթիհի ֆերմանն ու համայնքի ձևավորումը

Համաձայն ընդունված պատմությունների` Պոլսի նվաճումից առաջ Բուրսայի հայերի եպիսկոպոս Հովակիմին այցելած սուլթան Մեհմեդ 2-րդը, այս անակնկալ այցելության ընթացքում Հովակիմի ձեռքում եղած Աստվածաշունչը վերցնելով, պատահական բացված էջի մեկնաբանությունն է պահանջել: Հովակիմն ավետել է սուլթանին հսկայածավալ տարածքների գրավումը: Սուլթանը հարցրել է, թե այդ հողերի մեջ «Կ.Պոլիսը ևս ներառված է, թե ոչ»: Հովակիմը պատասխանում է, թե դրա համար կարիք չկա մեկնաբանել Աստվածաշունչը, դա բացահայտ երևում է: Սուլթանն ասում է. «Երդվում եմ, որ եթե Կ.Պոլիսը նվաճեմ, քո համայնքը տեղափոխելու եմ այս քաղաք, իսկ քեզ էլ պատրիարք եմ հռչակելու»: Պոլիսը նվաճելուց վեց ատրի անց` 1461 թ., սուլթան Մեհմեդ 2-րդը խոստումը կատարում է` եպիսկոպոս Հովակիմին հռչակելով Պոլսի հայոց պատրիարք: Այս քայլով Մեհմեդ 2-րդը նպատակ էր հետապնդում այլընտրանք ստեղծել քաղաքում գերակշռող հունական համայնքին: Մյուս կողմից՝ այլընտրանք ստեղծելով այդ ժամանակ պարսկական տիրապետության տակ գտնվող Էջմիածնին` հնարավոր կլիներ Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի- Ակունքի խմբ.) հայ հպատակներին ղեկավարել Պոլսից:

Հայ միլլեթի առաջնորդը

Բյուզանդական կայսրության օրոք Ստամբուլում բավական փոքրիկ հայկական համայնք էր ապրում: Այս համայնքից (համայնքի անդամների թիվը հազիվ թե երկու ձեռքի մատների չափ լիներ) դուրս են եկել ղեկավար դիրք զբաղեցրած գիտնականներ:   Արևմտյան Անատոլիայի հայերի եկեղեցական առջնորդանիստը, որը գտնվում էր Բուրսայում, տեղափոխելով Պոլիս՝ վերածվեց պատրիարքության, որից հետո Անատոլիայից, Իրանից, Ղրիմից և Կովկասից բազմաթիվ հայեր գաղթեցին Կ Պոլիս: Քաղաքը հայերի համար դարձավ կարևոր կենտրոն: Օսմանյան կայսրությունում հպատակները ղեկավարվում էին միլլեթների համակարգի համաձայն: Սուլթանը Պոլսո հայոց պատրիարքին շնորհեց միլլեթի առաջնորդ տիտղոսը, ըստ էության սա միակ պաշտոնն էր, որը պատասխանատու էր հայերի հոգևոր և աշխարհիկ ոլորտների համար: Այս առանձնահատկությամբ Աղթամարի և Կիլիկիայի կաթողիկոսությունների նման հիերարխիայով ավելի բարձ  դիրք զբաղեցնող աթոռների վրա ազդեցիկ իշխանություն ունեցող Պոլսո հայոց պատրիարքարանի գերիշխանությունը մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը տարածվում էր շուրջ 52 շրջանի վրա, այդ թվում նաև՝ Բաղդատ, Կիպրոս, Եգիպտոս, Ռումինիա և Հունաստան:

Ցավագին անցում հանրապետական շրջան

Պոլսո հայոց պատրիարքարանը, որը մինչև 1914 թ. ուներ 1778 թաղ, 1634 եկեղեցի և 1 390 000 հոգուց բաղկացած համայնք (1922 թ. այս թիվը հասել է 100 հազարի), դարձել է աթոռ, որի պատասխանատվության տակ են Հունաստանի և Գիրիթի շրջանները: Երիտթուրքերի ժամանակաշրջանում Պոլսո պատրիարքարանում (այս շրջանում ստիպված էին չորս անգամ պատրիարք փոխել) 1922-ից մինչև 1927 թ., երբ պատրիարք դարձավ Մեսրոպ Նարոյանը, պատրիարքի աթոռը դատարկ է մնացել: Հանրապետության հիմնադրմամբ, երբ երկրում լաիցիզմի հենքի վրա բոլոր կրոնական և աշխարհիկ կառույցները միմյանցից առանձնացվեցին, բնականաբար, սա չէր կարող չազդել նաև հայ համայնքի վրա: Ինչպես համայնքի մյուս կառույցները, այնպես էլ պատրիարքարանը ցավագին անցումային շրջան ապրեց: 1935 թ. պաշտոնական թերթում հրապարակված վաքըֆների մասին օրենքով բոլոր վաքըֆները ենթարկվեցին Վաքըֆների գլխավոր վարչությանը: Իսկ Քաղաքացիական օրենսգրքով պատրիարքը համարվեց կրոնական և սոցիալական հաստատությունների հոգևոր հսկիչ:

Մինչև հիմա պաշտոնավարած 84 պատրիարքներից ամենաերկարը պատրիարքական աթոռը ղեկավարած Շնորք Գալուստյանը (29 տարի) թեև բավականին դժվարին ժամանակաշրջանում է պաշտոնավարել, հիշատակվում է որպես հանրապետական շրջանի ամենազդեցիկ պատրիարք, ով համայնքի միասնականությունն ամենաբարձր մակարդակի է հասցրել:

550-ամյա պատրիարքարանի պատմության մեջ կան տասնյակ գրքեր, որոնք անհրաժեշտ է նորից բացել, հարյուրավոր դեպքեր, որոնց մասին անհրաժեշտ է իմնալ:

Միջոցառումների ծրագիր

Ինչպես հաղորդում է «Ակօս» շաբաթաթերը, Պոլսո հայոց պատրիարքարանի հիմնադրման 550-ամյակը տոնելու համար Ստամբուլ են ժամանել հայ եկեղեցու տարբեր կենտրոններից բազմաթիվ հոգևորականներ` Էջմիածնի Մայր աթոռի ներկայացուցիչներ Նաթան եպիսկոպոս Հովհաննիսյան և Երևանի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Անուշավան եպիսկոպոս Ժամկոչյան, Անթիլիասի կաթողիկոսության ներկայացուցիչներ Կորյուն եպիսկոպոս Բաբայան, Գրիգոր վարդապետ Չիֆթչիյան, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանի ներկայացուցիչ Սևան արքեպիսկոպոս Արիբյան, Գերմանիայի հայերի հոգևոր առաջնորդ Գարեգիքն արքեպիսկոպոս Բեքչյան:

Հրավիրյալների շարքում են նաև պատրիարքարանի բարերարներից Հակոբ Թերզան, Գալուստ Գյուլբենկյան ֆոնդի հայկական բաժնի նախագահ դոկտոր, պրոֆեսոր Զավեն Եկավյանը:

Հյուրընկալվող հոգևորականները մայիսի 28-ին Գում Գափըի պատրիարքարանի եկեղեցում մասնակցել են «Հրաշափառ» հանդիսակարգին, որից հետո այցելել են Շիշլիի գերեզմանատուն` ոգեկոչելու նախկին պատրիարքների հիշատակը: Հաջորդ օրը՝ մայիսի 29-ին, մասնակցել են սուրբ պատարագին: Պատարագի ժամանակ Շիշլիի քաղաքապետ Մուսթաֆա Սարըգյուլն ու դոկտոր,, պրոֆեսոր Զավեն Եկավյանը պարգևատրվել են Կոլոտ պատրիարքի շքանշանով: Պատարագից հետո Հարություն ամիրա սրահում կազմակերպվել է ընդունելություն:

«Ակօս», թիվ 790