Կեսարիան և հայերը

Հայ եկեղեցու պատմության մեջ Կեսարիա քաղաքը կարևոր տեղ է զբաղեցնում: Ժամանակին Կենտրոնական Անատոլիայի ամենակարևոր քաղաք հանդիսացող Կեսարիան, որը ՄԹ 250 թ. ունեցել է 400 000 բնակչություն, այն վայրն է, որտեղ մեծացել, կրթություն ստացել և քրիստոնեություն է ընդունել Գրիգոր Լուսավորիչը:

301 թ. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի առաջնորդությամբ հայ թագավոր Տրդատ 3-րդը քրիստոնեությունն ընդունում է որպես պետական կրոն: Սուրբ Լուսավորիչը հիմնում է Էջմիածնի կաթողիկոսությունը:

Յուրաքանչյու համայնքի համար սուրբ համարվող վայրեր կան: Այնպես, ինչպես մուսուլմանների համար Մեքքան համարվում է սուրբ քաղաք, հայերի համար էլ քրիստոնեությունն առաջինն ընդունած և քարոզած հայ սրբի քաղաքը` Կեսարիան, և այս սրբի անունը կրող եկեղեցին սուրբ են: Այն ուխտագնացության մի վայր է:

Գրիգորը, ով քրիստոնեության հետ ծանոթացել էր Կեսարիայում, գնացել է Հայասատն և քարոզել քրիստոնեությունը հայ թագավոր Տրդատին, իշխաններին, բանակին ու հայ ժողովրդին: Թագավոր Տրդատը նրան նորից ուղարկել է Կեսարիա: 4-րդ դարում Գրիգոր Լուսավորիչը եղել է առաջին հայ կաթողիկոսը:

Պոլսո հայոց 84-րդ պատրիարք Մեսրոբ 2-րդ Մութաֆյանը հայոց եկեղեցու առաջին կաթողիկոս Սուրբ Լուսավորչի կյանքի և Կեսարիայի կարևորության մասին ասում է. «Կեսարիան կարևոր դերակատարություն է ունեցել Սուրբ Գրիգորի հոգևոր ձևավորման գործում, այն հայոց եկեղեցու համար սրբազան վայր է: 381 թ. Կ. Պոլսի կոնսուլից հետո Կեսարիայի եպիսկոպոսությունը միացած է եղել Կ. Պոլսի եկեղեցուն: Կեսարիան մշտապես եղել է արքեպիսկոպոսության նստավայր: Ներկայում Կեսարիայում ծիսական արարողությունների համար մուտքն ազատ Գրիգոր Լուսավորչի անունը կրող եկեղեցին ազատ տաճար է մեծ սրբի և Կապադովկիայի եկեղեցիների թողությունը ստանալ ցանկացող այցելուների համար: Եկեղեցու արմատները հասնում են մինչև առաջին դարեր»:

361 թ. Կեսարիան (Kaisareia) հունահայկական աշխարհագրական շրջանում շարունակում էր պահպանել ազդեցիկ կրոնական կենտրոն լինելու առանձնահատկությունը: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչից հետո Կեսարիան հայ ամայնքի կրոնական առաջնորդների նշանակման ժամանակ մշտապես ազդեցիկ կշիռ է ունեցել: Այսպես, օրինակ, Լուսավորչից հետո նրա որդիները` Արիստակես 1-ինը (326-333) և Վրթանես 1-ինը (333-341), Վրթանեսի որդի Հուսիկը (341-347) և կրկին նույն տոհմից սերող Սուրբ Ներսեսը (353-363), Կեսարիայում կրոնական կրթություն ստանալուց հետո, արժանանալով Կեսարիայի արքեպիսկոպոսի հավանությանը, դարձել են հայոց կաթողիկոս:

Սուրբ Կարապետ վանքը Էֆքերեում

Կեսարացի հայերի կրոնական կենտրոն Էֆքերե գյուղաքաղաքում գտնվում է Սուրբ Կարապետ վանքը (այսօրվա անվամբ Գեսի գյուղաքաղաքի Բահչելի թաղամաս): Այն վայրում, որտեղ գտնվել է Հովհաննես Մկրտչի ոսկորների մի մասը, 4-րդ դարում Սուրբ Թադևոսը վանք է կառուցել:

Բլրի լանջին կառուցված վանքը կարևոր ուխտավայր էր: Այստեղ կար իջևանատուն, գրադարան, որն ուներ 200 ձեռագիր և 20 000 տպագիր գիրք, ինչպես նաև՝ բարձրակարգ հոգևոր կրթություն տվող հոգևոր դպրոց:

Հայերն օսամանյան շրջանում

Էվլիա Չելեբին իր «Սեյահեթնամեում (Գիրք ճանապարհորդության)» Կեսարիայի մասին ասում է հետևյալը. «Այս քաղաքի բաստուրմաներն ու սուջուխները սուլթաններին նվեր էին ուղարկում: Քանի որ Կեսարիան գտնվում է Էրջիյես լեռան փեշերին, օդը շատ սառն է: Ողջ բնակչությունն ամրակազմ և քաջ է: Քաղաքի մեծատունները պարսկերեն և արաբերեն են խոսում, սակայն ժողովրդի լեզուն թուրքերենն է: Ընդհանրապես ռայաների հետ խոսում են հայերեն, սակայն քրդերենով ու հունարենով չեն խոսում: Բոյաջըօղլուի դռանը զիմմի հայ Քարաքաշը բավականին հմուտ վիրաբույժ է: Վիրաբուժության մեջ իր գիտելիքներն ամբողջականացնելու համար գնացել է Ֆրանգստանի Իսպանիա երկիր: Նույնիսկ եթե մեկի ատամը ցավեր, կապույտ ջուր կառաջարկեր, և ատամի ցավն իսկույն ևեթ կանցներ, իսկ եթե նա ցանականար ատամը հեռացնել, կարմիր գունավոր ջուր կտար և, առանց ունելիի, ձեռքով կհեռացներ»:

17-րդ դարից սկսած Կեսարիան հայտնի էր Ամստերդամի և Վենետիկի նման շուկաներում կշիռ ունեցող առևտրականներով: Սակայն Կեսարիայի հայերը առաջատար էին նաև արտադրության բնագավառում: 1856 թ. Հասըրջյան եղբայրների հիմնած տեքստիլ ֆաբրիկայում կար 300 կարի դազգահ: Կաշեգործության, գորգագործության, ոսկերչության և տեքստիլի պես ոլորտներում առաջատար կեսարացի հայերի գործած գորգն ու կտորները գնորդներ ունեին նաև դրսի շուկաներում: Ամռան ամիսները քաղաքից ավելի բարձր սարերում անցկացնող հայերը հայտնի էին նաև այստեղ աճեցրած մրգերով և արտադրած գինիներով: Կեսարիայում բաստուրմայի գործը սկսել են հայերը: Մեծ մասամբ հայերի ջանքերի շնորհիվ է ծնունդ առել անասնապահությանը վերաբերող սննդի արդյունաբերությունը, հայտնի դարձել Կեսարիայի բաստուրմայագործությունն ու սուջուխագործությունը:

Կարճ ասած` Կեսարիա քաղաքի առևտրական կյանքի զարգացման և բարձրակարգ արհեստագործոթյան մեջ հայերը մեծ դեր են ունեցել:

1700-ական թթ. հայերը զինվորական ծառայություն չէին կատարում, դրա փոխարեն վճարում էին ջիզիե և խարաջ: Նրանց հագուստը մուսուլման բնակչության հագուստից տարբեր էր: Տարբեր էր նաև կոշիկների գույնը: Օրինակ` Կեսարիայում հայերն ու հրեաները հագնում էին սև և մանուշակագույն կոշիկներ` հույները` կարմիր: Իսկ մուսուլմանները, մանավանդ հարուստները, հագնում էին դեղին գույնի կոշիկներ:

Կեսարիայում Պոլսո պատրիարքարանին կից արքեպիսկոպոսության աթոռ կար: 1914 թ. օսմանյան բնակչության հաշվառման համաձայն` Կեսարիայի սանջակում (Քաղաքի կենտրոնում և շրջակա գյուղերում) մոտ 50 000 հայ է բնակվել: Կեսարիա քաղաքի կենտրոնում ուղղափառ հայերն ունեցել են երեք եկեղեցի և դրանց կից դպրոցներ` Սուրբ Սարգիս եկեղեցի (Հակոբյան դպրոց), Քիչիքքափըում գտնվող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Հայկյան դպրոց) և մեր օրերում կանգուն վերջին՝ Ջաֆերբեյ թաղամասում գտնվող Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին (Սարգիս Գյումյուշյան դպրոց և Բահչե թաղամասի Արամյան դպրոց): Բացի այդ՝ հայկական գերեզմանոցում գտնվող Սուրբ Մեգերյոս եկեղեցու միայն հիմքերն էին մնացել, սակայն մինչև 20-րդ դարի սկիզբները քաղաքի և շրջակա գյուղերի հայերը, Սուրբ Մեգերյոսի օրն այցելով այս ավերակները, մատաղ էին անում: Մյուս ուխտավայրը քաղաքից մի քանի կմ դուրս գտնվող քարանձավ էր: Սվասի 40 նահատակաց օրը քաղաքից միասնաբար քայլարշավով գալիս և աղոթում էին:

Պոլսո հայոց պատրիարքարանի 1901-1902 թթ. կատարած մարդահամարի արդյունքում գրանցվել է Կեսարիայում և շրջակայքում 42 հայկական դպրոց, որտեղ սովորել են 3795 աշակերտ, 1140 աշակերտուհի: Այս դպրոցներում դասավանդել է 125 ուսուցիչ:

Քանի որ քաղաքի մշակութային կյանքը շատ զարգացած էր, կային նաև հայկական թատերախմբեր և մամուլ: 1907 թ. հիմնվեց շաբաթը մեկ լույս տեսնող «Տիգրիս» հանդեսը, 1910 թ.` «Շեփոր» շաբաթաթերթը, 1912 թ.` շաբաթը մեկ լույս տեսնող «Նոր սերունդ» հանդեսը:

Վերին Թալասի շրջանում հարուստ հայերը դաստակերտներ ունեին: Նավթային մագնատ, այնուհետև իր հիմնադրած բարեգործական կազմակերպություններով հայտնի Գալուստ Գյուլբենկյանի ընտանիքը ևս արմատներով այս շրջաններից է:

Հայերը կարևոր դեր են ունեցել Կեսարիա քաղաքի կյանքի ստեղծման ու ձևավորման մեջ: Օրինակ` 1893-1894 թթ. Կեսարիայի միակ դիպլոմ ունեցող ատամնաբույժը եղել է Մկրտիչ Դեղիրմենջյան անունով մի հայ քաղաքացի:

1906 թ.՝ դոկտոր Մուստաֆա Հիլմիի նախագահության օրոք, հայերը դերակատարում են ունեցել նաև Կեսարիայի քաղաքապետարանի ձևավորման մեջ: Ժամանակի քաղաքապետարանի խորհրդի անդամներն են`

Շեյխ Իբրահիմ էֆենդին

Խոջա Հաջի Հիլմի էֆենդի

Մուֆթի Հաջի Էնվեր էֆենդի

Քյոսեհալիզադե Էմին էֆենդի

Դոկտոր Կարապետ (հայ)

Դոկտոր Մանուկյան (հայ)

Քալփաղը Գյուդյուք (հայ)

1914 թ. օսմանյան պատգամավորների պալատում Կեսարիան ներկայացնող պատգամավորների շարքում էր Կարապետ Թոմայանը:

Կեսարիայի տեղական տնտեսական կյանքում կարևոր բաժին ունեցող այս մոտ 50 000 հայ բնակչության մեծ մասը 1915 թ. տեղահանվել է (Թալեաթ փաշայի օրագրում Կեսարիայի սանջակից տեղահանվածների թիվը 47 617 է):

Առաջին աշխարհամարտից առաջ, ի տարբերություն Կենտրոնական Անատոլիայի բազմաթիվ քաղաքների, աշխույժ տնտեսական կյանք ունեցող Կեսարիան պատերաաազմի ժամանակ տեղահանության պատճառով այս առանձնահատկությունը հիմնականում կորցրել է:

Ստորև ներկայացնում են հայերի բնակեցրած թաղերն ու գավառները` Իսլիմ փաշա, Հասյունլյու, Սամուր, Նեսեբ Հաթուն, Թաջ-ը Քըզըլ, Էքիդերե, Բահչեբաշը, Բահչե, Բաթման, Բյույուքոսունջու, Ջաֆերբեյ, Չաքոլոզ, Չիվիջիբեքթաշ, Դադըրհարփութ, Գյուրջյու, Ֆըրընջը, Հաջը Քասըմ, Հաջը Մանսուր, Իսաաղա, Քարաքյուրքչյու, Քեքլիկ, Քիչիքափը, Քոնուքբողան, Քյոյյըքան, Մերմերլի, Մերքեփչի )Մյուրեքեփչի) Մուստաֆա Նեջիփ, Ռում սուլթան, Ռումյան, Սասըք, Սելալդը, Սիսլիյան, Սուլթան, Սյուլեյման, Շարքիյան, Շութուրբան, Թավուքչու, Թոմարզա, Վարսակ, Թալաս, Զինջիդերե, Գերմիր Գեսի, Էֆքերե, Դերեվան, Մանջընսըն, Մումջուսուն, Էրքիլեթ, Դևելի, Իլիբե, Չոմաքլը, Ինջեսու, Ջյուջյուն, Թաշհան, Գյոմեդի, Չայըրօլուք, Յենիջե:

Մուսուլման հարևանների թաքցրած և պաշտպանության տակ առած հայերի հետ մեկտեղ Մուդրոսի զինադադարից հետո Կեսարիա հետ վերադարձողներ էլ են եղել: Այսպես, օրինակ, առաջին աշխարհամարտից հետո Կեսարիայի մեծ կազաներից Դևելիի բնակչության կեսը հայեր էին:

Հայերը հանրապետության շրջանում

Հանրապետության շրջանում քաղաքային կյանքում ի հայտ եկած  ժողովրդագրական, սոցիալական, մշակութային և տնտեսական փոփոխությունների պատճառով հայ բնակչությունը սկսել է գաղթել դեպի արևմուտք:

1965 թ. մի ռեպորտաժում Կեսարիայի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու քահանա Գրիգորն ասելով, որ ներկա դրությամբ քաղաքում կա 130 հայկական տուն, հայտնել է, որ այս տների թիվը համեմատած միայն մի քանի տարի առաջվա տների թվի հետ, բավականին քիչ է:

Համաձայն նրա դիտարկումների` ներկայում եկեղեցին և նրան պատկանող համայնքը Կեսարիայի մերձակա գյուղերը լքած հայերի համար կանգառ է Ստամբուլ գալ կարողանալու համար բավականաչափ փող հավաքելու ճանապարհին:

Մեր օրերում Կեսարիա քաղաքում, բացի մի քանի ընտանիքից, հայկական համայք չկա: Այս պահին տարվա մեջ երկու անգամ Ստամբուլի հայերի կողմից Սուրբ Գրիգորի ամենակարևոր տոների ժամանակ ուխտագնացություններ են կազմակերպվում դեպի Կեսարիայի եկեղեցի: Այս ուխտագնացություններին մասնակցում են Անատոլիայի (Արմտյան Հայաստանի-Խմբ.) տարբեր վայրերից և արտասահմանից ժամանած հայեր:

Մեր օրերում Կեսարիայի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու (եկեղեցին գործում է սուլթան Մեհմեդ 2-րդ Ֆաթիհի ֆերմանով հիմնադրված Պոլսո հայոց պատրիարքարանին կից) վաքըֆն իր գոյությունը շարունակում է բարեգործների նվիրատվությունների շնորհիվ:

Թուրքերենից թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Օգտագործված աղբյուրներ

1. Ալպօյաճեան Ա., Պատմութիւն հայ Կեսարիոյ, Գահիրէ, 1937:
2. 100 Yıl Once Turkiye’de Ermeniler (Osman Köker ,Birzamanlar Yayıncılık)
3. 1965 yılında kayseri ermeni cemaati(Rıfat N. Bali)
4. Talat Paşanın Evrak-ı Metrukesi (Murat Bardakçi)
5. http:))www.milliyet.com.tr)2006)10)24)yazar)uras.html
6. http:))www.erciyestv.com.tr)yazar_detay.php?id=106
7. Geniş Kayseri Tarihi, Halit Erkiletlioğlu
8. Kayseri ve S. Krikor Lusavoriç Kilisesi (Türkiye Ermeni Patrikliği , 1986)
9. Evliya Çelebi Seyahatnamesi (NTV Tarih Sayı 23)
10. Kayseri Büyükşehir Beldiyesi Web Sayfası
11. http:))www.ardost.com)turkiye)kayseri)kultur1.htm
12. http:))www.virtualani.freeserve.co.uk)kayseri)turkish.htm

 http:))www.kayserikilisesi.org)kayseri-ve-ermeniler.asp