Թե ինչպես Անին կարող է դառնալ «հուշ» կամ «հիշողություն»

 Քրիստինե Աղալարյան

Չնայած անձրեւոտ եղանակին` Անիի ավերակներում այցելուներ կան` թուրք ուսանողներ, չեխ եւ հայ զբոսաշրջիկներ եւ այլ հյուրեր: Անիի ավերակները հետաքրքրում են զբոսաշրջիկներին: Փաստը չի թաքցնում Անիի մուտքը հսկող անվտանգության աշխատակիցը: Թուրքիայի կառավարությունը ցանկացողներին այլեւս չի արգելում մուտք գործել Անիի պարիսպներից ներս: Հասկացել են, որ տուրիզմի համար այս վայրը նույնպես հետաքրքիր է, եւ հանել նախկին արգելքները:

Անիի ավերակներ այցելող չեխ մոտոցիկլավար զբոսաշրջիկ Չենի Քերոլդին Անին շատ է դուր եկել, չնայած Անիի մասին քիչ տեղեկություններ ունի: Գիտեր, որ Անին հին քաղաք է, սակայն պատմությանը ծանոթացավ մուտքի ցուցանակից: Անիի ավերակներ տանող մուտքի մոտ տեղադրված ծանոթության ցուցանակն արդեն ուղղորդում է զբոսաշրջիկներին, թե ինչ նշանակություն է ունեցել Անին. «Անին, որը միջնադարի հնագույն քաղաքներից մեկն է, մի վայր է, որտեղ բախվում են մշակույթները»: Միայն թե «հայկական մշակույթ» բառակապակցությունը կամ «հայ» բառը այդ եւ ներսում տեղադրված մյուս ցուցանակներում չեն հիշատակվում:

Մուտքի ցուցանակը պատմում է, որ Անիի բնակիչներին պատկանող առաջին նշումները վերագրվում են նեոլիթյան դարաշրջանին, բայց նրա գոյությունը հասնում է նույնիսկ Քրիստոսի ծննդից առաջ:

Ըստ ցուցանակի` Անիում առաջին ուսումնասիրությունները կատարել է ռուս հնագետ Ն. Մառը (1893-94, 1904-17 թթ.), թուրքական պետության ստեղծումից հետո պեղումներ իրականացրել են թուրք 2 գիտնականներ: 2006-ից ուսումնասիրությունները եւ պեղումները կատարում է պրոֆեսոր Յասար Չորուհլուն:

Ցուցանակի վրա Անիի կառուցվածքի կամ կառույցների պատկանելության մասին նշումները վերագրվում են թագավորների, ասենք` Աշոտ թագավորին (961-977 թթ.), Սմբատ Բագրատունուն (977-989 թթ.), բայց չի նշվում, թե որ երկրի թագավորներ են եղել նրանք: Բոլորովին անտեսված է նաեւ Անիի` Հայոց մայրաքաղաք հռչակվելու փաստը: Փոխարենը տեղ են գտել տեղեկություններ, որ Անիում բազմաթիվ կրոնական կառույցներ են եղել, որոնք բնութագրում են տարբեր ճարտարապետություններ եւ կրոններ, դրանց ներկայությունը պատմական քաղաքում, ինչպես նաեւ սոցիալական ծառայության տարբեր տների գործունեությունը` առեւտրի կենտրոններ, թուրքական բաղնիքներ եւ մեծ հյուրատներ:

Ցուցանակը թուրքերեն եւ անգլերեն է: Չեխ զբոսաշրջիկը նկարեց այն, որպեսզի իր երեխաներին ցույց տա, նրանց հետ ուսումնասիրի եւ նրանց էլ փոխանցի Անիի պատմությունը, բնականաբար այն պատմությունը, որը ներկայացված է Անիի ավերակների ցուցանակների վրա:

Բացի այն, որ Անին առեւտրային խաչմերուկ է եղել Չինաստանից, Բյուզանդիայից, Կիլիկիայից, Եգիպտոսից եւ Պարսկաստանից բերվող ապրանքների համար, այն հայտնի է եղել իր ճարտարապետական կառույցներով ու եկեղեցիներով: Դրա համար էլ Անին նաեւ անվանել են «1001 եկեղեցիների քաղաք»: Միայն պալատական համալիրը ներառում էր 7 եկեղեցի, հայտնի են Անիի Առաքելոցը, Սբ. Փրկիչը, Տիգրան Հոնենցը, Մանուչեի եկեղեցիները եւ, իհարկե, Մայր Տաճարը:

Տիգրան Հոնենց եկեղեցին թեպետ մասնակի վերանորոգվել է, բայց գմբեթն այդպես էլ չի վերականգնվել: Այս եկեղեցին վերագրվում է վրացիներին, ցուցանակն էլ վկայում է, որ Տիգրան Հոնենցի նախաձեռնությամբ է այն կառուցվել, երբ Անիում վրացիներն են գերիշխել: Հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը, սակայն, համոզված է, որ Տիգրան Հոնեենց եկեղեցին պատկանել է հայ քաղկեդոնական համայնքին:

Չնայած Թուրքիայի մշակույթի նախարարության ջանքերին` տեղացիները գիտեն, որ Անին հայկական է եղել: Ազգությամբ քուրդ Ալի Իհսան Ալընաքը լրագրությամբ է զբաղվում, մասնագիտությամբ ճարտարապետ է եւ ղեկավարում է Թուրքիայի Կովկասյան մշակույթների հետազոտական ինստիտուտը: Նրան հանդիպեցինք Կարսում:

Ալի Իհսան Ալընաքը հայկականության բացակայությունը ցուցանակների մակագրություններում բացատրում է Թուրքիայի քաղաքական դիրքորոշմամբ` հայերի եւ հայկական ժառանգության նկատմամբ տարիներ շարունակ վարած մերժողական քաղաքականությամբ: Թուրքիայի կառավարությունը չի ուզում իր անցյալի հետ առնչվել, հատկապես այն հատվածի, որը վերաբերում է հայերին ու 1915-ի Ցեղասպանությանը:

Ճարտարապետը նկատել է, որ վերջին երկու տարում Անիի թուրքականացման քաղաքականության միտումն առավել ակնհայտ է դարձել, ինչն արտահայտվում է նույնիսկ քաղաքի անվանման թուրքականացմամբ. Թուրքիայի մշակույթի նախարարությունը սկսել է Անին անվանել Անը` փորձ անելով հեռացնել այն հայկական անվանումից: «Անը» բառը թուրքերեն է եւ նշանակում է «հուշ», «հիշատակ» կամ «հիշողություն»: Նպատակը միակն է` ցույց տալ, որ Անին ոչ թե հայկական ժառանգության մասնիկ է, այլ թուրքական:

Այդուհանդերձ, ճարտարապետը կարծում է, որ ինչքան էլ Թուրքիայի մշակույթի նախարարությունը ջանա Անին թրքականացնել` անվանելով «Անը», Անի անվանումը հայկականության եւ հայկական ժառանգության խորհրդանիշն է ամբողջ աշխարհում:

Ավերակներում առանց գմբեթի պահպանվել է նաեւ Մայր Տաճարը կամ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Հուշարձանների պահպանության համաշխարհային հիմնադրամի հետ համատեղ Թուրքիայի կառավարությունը նախատեսում է վերականգնել Անիի Մայր Տաճարն ու Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին: Այդ մասին հայտարարել էր անձամբ Թուրքիայի մշակույթի ու զբոսաշրջության նախարար էրթուղրուլ Գյունայը: Իսկ Հուշարձանների պահպանության համաշխարհային հիմնադրամի հետ աշխատանքը համակարգում է «Անադոլու քյուլթյուր» հասարակական մշակութային կազմակերպությունը, որի ղեկավար Օսման Քավալայը հայտնել է, որ վերականգնողական աշխատանքները նախատեսում են սկսել 2012 թ. սկզբին, իսկ 4 տարի անց` ավարտել:

«Հազարամյակի զարգացման նպատակներ» հիմնադրամի ներկայացուցիչ Իհսան Քարայազըն ավելի լավատես է: Չնայած հիշում է, որ մինչեւ 2004 թ. Անին ռազմական փակ տարածք էր համարվում, ոչ ոք ոչինչ չի իմացել Անիի մասին եւ չի կարողացել անգամ մուտք գործել այնտեղ, այժմ այն դառնում է ավելի հասանելի, նույնիսկ միջազգային փորձագետների, այդ թվում նաեւ՝ հայերի, ռուսների եւ այլոց համար: Նրանք գալիս են Անի` ուսումնասիրություններ կատարելու: Նմանատիպ միջազգային խումբ այցելել է վերջերս: «Սա նշանակում է, որ մենք կունենանք տարբեր ուսումնասիրություններ Անիի վերաբերյալ: Եվ ես տեսնում եմ հայերի ներկայության փաստի նկատմամբ որոշ հանդուրժողականության դրսեւորումներ նախարարության կողմից»,- ասում է Ի. Քարայազըն եւ հիշեցնում վերանորոգման նախագծերն Անիում:

Ճարտարապետն էլ կարծում է, որ Անիում հայկական մշակութային արժեքների պատկանելության ճանաչման խնդիրը կարող է լուծվել հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման դեպքում: Սակայն այդ ամենը չի լինի: Ալի Իհսանը նաեւ չի հավատում Թուրքիայի` Անիի հուշարձանների վերանորոգման խոստումներին եւ կարծում է, որ դրանք Թուրքիայի վրա արտաքին աշխարհի գործադրած ճնշումների արդյունք են, որը Թուրքիան ընդամենը ձեւականորեն է ընդունել:

http://hetq.am/arm/articles/1553/