Որոնվում են 1915-ի հայկական դպրոցները

Զաքարյա Միլդանօղլու

Շարունակություն: Սկիզբը կարդալու համար սեղմել http://akunq.net/am/?p=9726

Ըստ Հայոց ազգային սահմանադրության՝ կազմված կարևոր հանձնաժողովներից մեկն էլ Կրթության հանձնաժողովն էր:

Սույն հանձնաժողովի պարտականությունն էր հսկողության տակ վերցնել հայ ազգի ուսումնական ու կրթական գործերը, ուշադրություն հատկացնել ազգային կրթօջախների գործունեությանը, խրախուսել և աջակցել տղա և աղջիկ երեխաների ուսման ու կրթության համար հիմնված կազմակերպությունների աշխատանքներին, բարելավել դպրոցական ուսուցիչների վիճակը, կրթել ընդունակ ու բանիմաց սաների և դպրոցներն ապահովել դասագրքերով:

Հենց այս հանձնաժողովի կողմից էին կարգավորվում վկայականների հանձնումը, դպրոցական դասագրքերի ընտրությունը և ամեն տարի կազմակերպվող քննությունները:

Հայկական դպրոցների վերաբերյալ առաջին հերթին տեղեկությունների ենք հանդիպում Արևմտահայոց ազգային խորհրդարանի զեկույցների վերջին հոդվածում տեղ գտած Գավառական վիճակագրություններ բաժնում:

Իսկ հայկական դպրոցների մասին միակ կարգավորված զեկուցումը Կրթության հանձնաժողովի 1901 թ. և 1903 թ. երկու պրակի տեսքով հրապարակված մանրամասն զեկույցն է, որում նշված են 56 բնակավայրերի կենտրոններին և գյուղերին պատկանող 683 դպրոցներ, ինչպես նաև` աշակերտների և ուսուցիչների թիվն ու ստացած աշխատավարձերը: Սույն զեկույցում նաև տեղեկություններ կան բնակավայրերում հատուկ կարգավիճակ ունեցող դպրոցների մասին:

Ցանկում չեն ընգրկվել կաթոլիկ և բողոքական հայկական դպրոցների, այս դպրոցները հաճախող Հայ առաքելական եկեղեցու հավատքը դավանող աշակերտների, օտար և թուրքական դպրոցներ հաճախող հայ աշակերտների, գրքերի և ուսուցիչների բացակայության պատճառով փակված դպրոցների, տեղ չլինելու պատճառով տներում գործած հայկական դպրոցների մասին տեղեկություններ:

1.    Իզմիթ. 38 դպրոց, 5900 տղա աշակերտ, 3385 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 9285 աշակերտ, 142 տղամարդ ուսուցիչ, 82 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 224 ուսուցիչ:

2.    Բիլեջիք. 10 դպրոց, 1120 տղա աշակերտ, 143 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1263 աշակերտ, 18 տղամարդ ուսուցիչ, 3 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 21 ուսուցիչ:

3.    Քյութահիա /Կուտինա/. 5 դպրոց, 825 տղա աշակերտ, 349 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1174 աշակերտ, 16 տղամարդ ուսուցիչ, 7 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 23 ուսուցիչ:

4.    Իզմիր /Զմյուռնիա/. 27 դպրոց, 1640 տղա աշակերտ, 1295 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 2935 աշակերտ, 55 տղամարդ ուսուցիչ, 54 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 109 ուսուցիչ:

5.    Անկարա. 7 դպրոց, 895 տղա աշակերտ, 395 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1290 աշակերտ, 20 տաղամարդ ուսուցիչ, 9 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 29 ուսուցիչ:

6.    Սիիրթ /Սղերդ/. 3 դպրոց, 163 տղա աշակերտ, 84 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 247 աշակերտ, 9 տղամարդ ուսուցիչ, 2 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 11 ուսուցիչ:

7.    Կայսերի /Կեսարիա/. 42 դպրոց, 3795 տղա աշակերտ, 1140 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 4935 աշակերտ, 107 տղամարդ ուսուցիչ, 18 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 125 ուսուցիչ:

8.    Ամասիա-Մերզիֆոն. 9 դպրոց, 1524 տղա աշակերտ, 814 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 2.338 աշակերտ, 54 ուսուցիչ:

9.    Շապին-Կարահիսար. 27 դպրոց, 2040 տղա աշակերտ, 105 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 2145 աշակերտ, 38 տղամարդ ուսուցիչ, 4 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 42 ուսուցիչ:

10. Ջանիկ (Սամսուն). 27 դպրոց, 1361 տղա աշակերտ, 344 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1705 աշակերտ, 44 տղամարդ ուսուցիչ, 15 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 59 ուսուցիչ:

11. Տրապիզոն. 47 դպրոց, 2184 տղա աշակերտ, 718 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 2.902 աշակերտ, 72 տղամարդ ուսուցիչ, 13 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 85 ուսուցիչ:

12. Էրզրում /Կարին/. 27 դպրոց, 1956 տղա աշակերտ, 1178 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 3134 աշակերտ, 44 տղամարդ ուսուցիչ, 41 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 85 ուսուցիչ:

13. Քըղի. 9 դպրոց, 645 տղա աշակերտ, 199 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 844 աշակերտ, 27 տղամարդ ուսուցիչ, 5 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 32 ուսուցիչ:

14. Բայբուրթ /Բաբերդ/. 9 դպրոց, 645 տղա աշակերտ, 199 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 844 աշակերտ, 27 տղամարդ ուսուցիչ, 5 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 32 ուսուցիչ:

15. Դիարբեքիր /Տիգրանակերտ/. 4 դպրոց, 660 տղա աշակերտ, 324 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1014 աշակերտ, 18 տղամարդ ուսուցիչ, 9 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 27 ուսուցիչ:

16. Հարփութ /Խարբերդ/. 27 դպրոց, 2058 տղա աշակերտ, 496 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 2554 աշակերտ, 49 տղամարդ ուսուցիչ, 9 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 58 ուսուցիչ:

17. Էղին. 4 դպրոց, 541 տղա աշակերտ, 215 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 756 աշակերտ, 13 տղամարդ ուսուցիչ, 9 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 22 ուսուցիչ:

18. Չեմիշկեծեկ /Չմշկածակ/. 12 դպրոց, 456 տղա աշակերտ, 272 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 728 աշակերտ, 14 տղամարդ ուսուցիչ, 1 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 15 ուսուցիչ:

19. Արաբկիր. 18 դպրոց, 713 տղա աշակերտ, 223 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 936 աշակերտ, 23 տղամարդ ուսուցիչ, 2 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 25 ուսուցիչ:

20. Չարսանջակ. 12 դպրոց, 456 տղա աշակերտ, 272 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 806 աշակերտ, 16 տղամարդ ուսուցիչ, 2 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 18 ուսուցիչ:

21. Ուրֆա. 8 դպրոց, 1091 տղա աշակերտ, 571 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1662 աշակերտ, 19 տղամարդ ուսուցիչ, 7 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 26 ուսուցիչ:

22. Այնթափ. 9 դպրոց, 898 տղա աշակերտ, 798 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1606 աշակերտ, 31 տղամարդ ուսուցիչ, 27 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 58 ուսուցիչ:

23. Անթաքիա. 10 դպրոց, 440 տղա աշակերտ, 47 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 487 աշակերտ, 10 տղամարդ ուսուցիչ:

24. Յոզղատ. 12 դպրոց, 1179 տղա աշակերտ, 557 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1736 աշակերտ, 30 տղամարդ ուսուցիչ, 13 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 43 ուսուցիչ:

25. Գյուրյուն. 12 դպրոց, 736 տղա աշակերտ, 78 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 814 աշակերտ, 18 տղամարդ ուսուցիչ, 2 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 20 ուսուցիչ:

26. Զեյթուն. 10 դպրոց, 605 տղա աշակերտ, 85 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 690 աշակերտ, 14 տղամարդ ուսուցիչ, 1 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 15 ուսուցիչ:

27. Դարենդե. 2 դպրոց, 260 տղա աշակերտ, 70 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 330 աշակերտ, 4 տղամարդ ուսուցիչ, 1 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 5 ուսուցիչ:

28. Դիվրիղի /Տևրիկ/. 10 դպրոց, 757 տղա աշակերտ, 100 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 857 աշակերտ, 18 տղամարդ ուսուցիչ, 2 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 20 ուսուցիչ:

29. Բուրսա. 16 դպրոց, 1345 տղա աշակերտ, 733 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 2078 աշակերտ, 34 տղամարդ ուսուցիչ, 20 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 54 ուսուցիչ:

30. Բանդըրմա. 8 դպրոց, 700 տղա աշակերտ, 644 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1344 աշակերտ, 22 տղամարդ ուսուցիչ, 13 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 35 ուսուցիչ:

31. Սվաս /Սեբաստիա/. 46 դպրոց, 4072 տղա աշակերտ, 459 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 4531 աշակերտ, 62 տղամարդ ուսուցիչ, 11 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 73 ուսուցիչ:

32. Թոքաթ. 11 դպրոց, 1408 տղա աշակերտ, 558 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1966 աշակերտ, 37 տղամարդ ուսուցիչ, 13 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 50 ուսուցիչ:

33. Բիթլիս /Բաղեշ/. 12 դպրոց, 571 տղա աշակերտ, 63 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 634 աշակերտ, 20 տղամարդ ուսուցիչ:

34. Էրզինջան /Երզնկա/. 22 դպրոց, 1389 տղա աշակերտ, 475 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1864 աշակերտ, 54 տղամարդ ուսուցիչ, 9 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 63 ուսուցիչ:

35. Քեմահ /Կամախ/. 13 դպրոց, 646 տղա աշակերտ, 28 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 674 աշակերտ, 16 տղամարդ ուսուցիչ:

36. Բայազետ. 6 դպրոց, 338 տղա աշակերտ, 54 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 392 աշակերտ, 11 տղամարդ ուսուցիչ, 2 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 13 ուսուցիչ:

37. Մուշ. 23 դպրոց, 1034 տղա աշակերտ, 284 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1318 աշակերտ, 31 տղամարդ ուսուցիչ, 4 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 35 ուսուցիչ:

38. Վան. 21 դպրոց, 1323 տղա աշակերտ, 554 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1877 աշակերտ, 47 տղամարդ ուսուցիչ, 12 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 59 ուսուցիչ:

39. Լիմ և Կտուց կղզիներ. 3 դպրոց, 203 տղա աշակերտ, 56 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 259 աշակերտ, 5 տղամարդ ուսուցիչ, 1 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 6 ուսուցիչ:

40. Աղթամար. 32 դպրոց, 1106 տղա աշակերտ, 132 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1238 աշակերտ, 36 տղամարդ ուսուցիչ:

41. Էրզրում /Կարին/. 12 դպրոց, 485 տղա աշակերտ, 10 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 495 աշակերտ, 12 տղամարդ ուսուցիչ:

42. Սպեր, Արդվին. 3 դպրոց, 80 տղա աշակերտ, 3 տղամարդ ուսուցիչ:

43. Բասեն. 7 դպրոց, 315 տղա աշակերտ, 7 տղամարդ ուսուցիչ:

44. Հընըս /Խնուս/. 8 դպրոց, 352 տղա աշակերտ, 15 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 367 աշակերտ, 11 տղամարդ ուսուցիչ, 1 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 12 ուսուցիչ:

45. Դիաբեքիր /Տիգրանակերտ/. 2 դպրոց, 180 տղա աշակերտ, 5 տղամարդ ուսուցիչ:

46. Բալու. 8 դպրոց, 505 տղա աշակերտ, 50 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 555 աշակերտ, 14 տղամարդ ուսուցիչ, 1 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 15 ուսուցիչ:

47. Քաստամոնու. 3 դպրոց, 110 տղա աշակերտ, 50 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 160 աշակերտ, 2 տղամարդ ուսուցիչ, որոնց շահույթը եղել է 380 ղրուշ:

48. Քոնիա. 3 դպրոց, 213 տղա աշակերտ, 137 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 350 աշակերտ, 3 տղամարդ ուսուցիչ, 6 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 12 ուսուցիչ:

49. Արմաշ. 2 դպրոց, 190 տղա աշակերտ, 110 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 300 աշակերտ, 5 տղամարդ ուսուցիչ, 1 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 6 ուսուցիչ:

50. Կիպրոս. 3 դպրոց, 63 տղա աշակերտ, 37 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 100 աշակերտ, 8 տղամարդ ուսուցիչ, 1 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 9 ուսուցիչ:

51. Կիլիկիա, Սիս. 7 դպրոց, 476 տղա աշակերտ, 165 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 641 աշակերտ, 15 տղամարդ ուսուցիչ, 4 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 19 ուսուցիչ:

52. Ադանա. 25 դպրոց, 1947 տղա աշակերտ, 808 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 2755 աշակերտ, 40 տղամարդ ուսուցիչ, 29 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 69 ուսուցիչ:

53. Մալաթիա. 9 դպրոց, 872 տղա աշակերտ, 230 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1137 աշակերտ, 16 տղամարդ ուսուցիչ, 3 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 19 ուսուցիչ:

54. Մարաշ. 23 դպրոց, 1261 տղա աշակերտ, 378 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 1669 աշակերտ, 34 տղամարդ ուսուցիչ, 10 կին ուսուցիչ, ընդհանուր` 44 ուսուցիչ:

55. Ստամբուլ. 40 դպրոց, 3316 տղա աշակերտ, 2327 աղջիկ աշակերտ, ընդհանուր` 5643 աշակերտ, իսկ մեկ այլ փաստաթղթում 64 դպրոց է նշված:

Վերջաբանի փոխարեն

1915-ի «անկենդան» հոգիներն այսքանով չեն սահմանափակվում: Եղել են նաև թատրոնի, առողջապահության, իրավական, մարզական, գյուղատնտեսության, երգիծաբանության, երաժշտության, արհմիության, գրականության, նկարչության, քանդակագործության ոլորտների, երիտասարդական ու կանանց միությունների, առևտրային կազմակերպությունների, արհեստակցական միությունների «անկենդան» հոգիները: Հիմա ոչ մեկը չկա:

Այն տեղեկությունները, որ փորձել եմ հաղորդել, վերաբերում են միայն այսօրվա Թուրքիայի Հանրապետության սահմանների մեջ գտված եկեղեցիներին ու դպրոցներին:

Օսմանյան Կայսրության` Բալկաններում, Միջին Ասիայում, Կովկասում գտնված որոշ վիլայեթների պատկանող բնակավայրերը մնացել են այսօրվա հանրապետության սահմաններից դուրս: Կիպրոսից բացի՝ մյուս շրջաններին վերաբերող տեղեկությունները չեմ ներառել:

Սույն տեղեկություններում չեն ընդգրկվել նաև եկեղեցիներին պատկանած այգիներն ու պարտեզները, գյուղատնտեսական հողատարածքները և անտառները:

Այս տեղեկություններում տեղ չեն գտել նաև այսօր «մաշաթլըք» (ոչ մուսուլմանների գերեզմանոց) կոչվող գերեզմանատները:

Ինչպե՞ս ենք գտնելու, ինչպե՞ս ենք տեսնելու այդ դպրոցները և եկեղեցիները, այդ գերեզմանատները: Ինչպե՞ս ենք ընթերցելու այդ թերթերը:

Բացի գրավոր վավերագրերից՝ հանդես եմ գալու նաև մի գործնական խորհրդով:

Անկախ այն բանից, թե որ գյուղում, ավանում, քաղաքում եք գտնվում, հարցուփորձ արեք, թե որտեղ կան պետական դրամատներ, պետական դպրոցներ, մզկիթներ, քաղաքապետարանի շենքեր, մանկախնամ հաստատություններ, Կարմիր մահիկ հիվանդանոցներ, ռադիոտներ, հարկային գրասենյակներ, ծխախոտի, խմիչքի, թեյի պահեստներ, Սյումերբանկ դրամատան մասնաճյուղեր, մենաշնորհային վարչություններ, հասարակական-տնտեսական կազմակերպությունների պատկանող գործարաններ, մասնավոր սեկտորին պատկանող որոշ ֆաբրիկաներ, Գյուղատնտեսական գործերի վարչությանը պատկանող հողատարածքներ: Եթե մեկը չլինի էլ, մյուսն անմիջապես Ձեր դեմը դուրս կգա: Եթե սխալմունք լինի, հարցրեք բանակատների, նախագահական նստավայրերի պես վայրերի մասին:

Այս եկեղեցիներն ու դպրոցները հայ ժողովրդի զարկերակն էին, վայրեր, որոնց ապավինում էին մկրտվելիս, պսակադրվելիս, իրենց զավակներին կնքելիս, թաղում անելիս կամ հարձակումների ենթարկվելիս: Այս շինությունները մանուկների` գրել-կարդալ սովորելու, մեծերի էլ` հայ գրականությանն ու արվեստին նվիրաբերվելու վայրերն էին:

Այս կառույցները պատմության մեջ հետք թողած մանրանկարիչների, գրիչների, աշխարհագիրների, լեզվաբանների, պատմագիրների անցած «դպրոցն» էին:

Այս երակները պատմության մեջ բազմիցս են վիրավորվել, և նրանց «անկենդան» հոգիներն էլ ոչնչացվել են` իրենց ազգակիցների հետ մեկտեղ: Դա մահացու հարված եղավ ոչ միայն հայերի, այլ նաև` այս տարածքներում ապրող բոլորի համար: Այս հողերն ամայացան, և արդեն մեկ հարյուրամյակ է, ինչ փորձում են ոտքի կանգնել: Սույն հոդվածում հիշատակված երկու եկեղեցիներ, երկու դպրոցներ գտնվել են այսօր անանցանելի Կեսարիայում` Էքրեքում, նոր անվամբ` Քյոփրյուբաշըում, այն գյուղում, որտեղ ես ծնվել եմ: Մայրս ողջ է և ականատես է եղել, թե ինչպես են դրանք ավիրվել:

Օգտագործված աղբյուրներ

1. Արևմտահայոց ազգային խորհրդարանի տարեկան գործունեության զեկույցները:
2. Վարդան Արթինյան, Հայկական սահմանադրությա ծնունդը Օսմանյան պետության մեջ, Արաս հրատարակչություն, 2004:
3.   Էմիածին ամսագիր, Երևան, 1965-1966 թթ. պատկանող բոլոր համարները:
4. Դոկտոր Հ. Համազասպ, Անատոլիայի հայկական վանքերին նվծ չորսհատորյակը, 1940 թ. Վիեննայի Մծիթարյան միաբանություն:
5. Գևորգյան, Փաբուչյան, Հայերը Օսմանյան Կայսրությունում ցեղասպանության նախօրյակին, Փարիզ, 1992:
6. Թեոդիկ Լափչինջիյան, Հայոց Գողգոթան, Ստամբուլ, 1923:
7. Վիճակացույց կառավարական ազգային վարժարանաց Թուրքիոյ, 1901:
8. Սևան Նշանյան, «Իր անունը մոռացած երկիրը», Էվերեստ հրատարակչատուն, 2010:

Ակօս, թիվ 785

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net