Վիջդան Քայըր
Մորաքույր Պայծառը միակ հայ կի՞նն է: Եթե պաշտոնական գրանցումներում նրա անունը չլինի էլ, նա հայ մորաքույր է: Մորաքույր Պայծառը, ով ասորիների հետ մասնակցում է պատարագներին, քուրդ կանանց հետ զրուցում է, քրդերեն խոսում է մայրենի լեզվի պես, վերջին մա՞րդն է, ով հայ է կամ կարող է ասել, որ հայ է: Պետք է ասել….
Մկրտիչ Մարկոսյանն իր «Գյավուր թաղ» գրքում գրում է, որ 1930-ականներին Տիգրանակերտի Գյավուր թաղում (Հանչեփեք) ապրում էին հայեր, ասորիներ, քաղդեացիներ, թուրքեր, փախստականներ (Բալկաններից գաղթած-Խմբ.), բոսնիացիներ և քրդեր:
Տիգրանակերտի Սուրի քաղաքապետ Աբդուլլահ Դեմիրբաշն խոսում է այս կոսմոպոլիտ կառույցի պարսպներից ներսում բնակվող այն մարդկանց կյանքերի մասին, որոնք գաղտնի են պահում իրենց ինքնությունը:
Անիրազեկ հազարավոր հայեր են ապրում, սակայն պաշտոնապես Դիարբեքիրի գրանցումներում հայկական կամ ասորական ինքնություններ չկան… Դեմիրբաշը իր մտերմիկ զրույցներում որպես «փոքրամասնություն» կորած, «մուսուլմանացած» «էթնիկ արմատների» մասին խոսակցությունների վկաներից է:
Հաճախակի հանդիպում է հայերի, ովքեր թվարկում են իրենց պապերից մնացած տոհմածառերը: Քանի որ քրդական, ասորական, արաբական, հայկական ծագմամբ քաղաքացիներ են ապրում, Դեմիրբաշը, «բազմալեզու» քաղաքապետարանի գործունեության հետ մեկտեղ, որքան էլ որ այս հարցը դատական քննության ենթակա լինի, իր գործողությունների մեջ կյանքի է կոչում նաև էթնիկ լեզուներով ծառայելու որոշումը… Բացի դրանից՝ այն, որ մեղադրական եզրակացության մեջ բազմալեզու նախագիծը հակասում է «թուրքական այբուբենի մասին օրենքին», դա էլ մեկ ուրիշ ողբերգություն է…
Որովհետև մեր լեզուն շատ կոսմոպոլիտ է
Եթե պարսպի ներսի քարերի վրա գրվածը կարդաք, ոչ վաղ անցյալի քաղդիերեն, արաբերեն, քրդերեն, ասորերեն խոսողների բազմության մեջ անմիջապես կկորչեք:
Տեսեք, թե Դեմիրբաշն ինչ է ասում. «Թուրքմեն ալևիների երկու գյուղն էլ գտնվում է թաղամաս հանդիսացող գյուղերի միջև` Քադըքյոյ, Շարաբիյե-Հավաջըլար, եզդիական գյուղ Բահչեջիկ ու Յալչըն թաղամասները… Կարծես կրոնների հանդիպման վայր է… Սինագոգների, եկեղեցիների ու մզկիթների հասցեներ… Որքան էլ որ «արագ մոռացկոտ ենք դարձել» և բոլորը գույները խամրեցնելով` անմիջապես «թաքցրել ենք միակ գույնը», նրանց դատապարտել ենք ծպտյալ ապրելու` թաքցնելով իրենց արմատները… Խոսք է գնում եզդիական գյուղերից: Իսկ որե՞ղ են այդ գյուղերը: Գյուղեր, որոնք ամբողջովին դատարկվել են… Այսինքն` այս կողմերում կան առանց գյուղացիների «դատարկ գյուղեր…»:
Ամենահետաքրքրականն այն է, որ Տիգրանակերտի պարիսպների ներսում մի հայ մորաքույր կա, ով թեև «պաշոնական գրանցումներում» չկա, սակայն իր ինքնությամբ հիշատակվում է որպես «ՎԵՐՋԻՆ ՀԱՅ»:
Պայծառ Ալաթան է…
Ճիշտն ասած՝ չենք կարող իմանալ՝ «պետք է ասել վերջի՞ն հայ, թե հայ լինելու մասին ասել կարողացող վերջին մարդ»:
Սակայն Պայծառ մորաքրոջը լսելիս, որպես «միակ պատարագին» մասնակցած հայ, բանավոր պատմության գրանցումներից անցնում ենք գրավոր պատմությանը: Այն դեպքում, երբ մորաքույր Պայծառը օրենքների առաջ ապրում էր առանց ինքնության, մենք հասարակության կյանքի «ՄԵԿ» ինքնություն ունեցողներն ենք:
Առանց արմատների ալբոմներ
Երբեք չենք կարողանում մոռանալ այն պահը, երբ Ալիփաշա թաղամասում գտնվող Աստվածածին ասորական հնագույն եկեղեցու այգում հանդիպեցինք Պայծառ Ալաթային: Կարծես հանելուկի մեջ կորել է… Որպես միակ հայ` ասորիների մեջ կրոնական արարողության ժամանակ…
Այն պահերին, երբ մեր մարմնի ջերմաստիճանը բարձրանում էր, ասորի կանանց հետ միասին մասնակցում էինք պատարագին: Եկեղեցու ներսում հով էր… Ասորի երիտասարդ աղջիկները` մազերը չծածկող ժանեկազարդ եռանկյուն ծածկոցներով, առաջին շարքում ներդաշնակ երգչախումբ էին կազմում:
Բացի այցելուներից՝ կրոնական արարողության մասնակիցների թիվը 10-15 հոգի է:
Մեծամասնությունը բաց մաշկ ունեցող մայրիկներ են` գրկներում երեխաներ, թոռների ձեռքից բռնած տատիկներ, երիտասարդ աղջիկներ:
Հյուրասիրության և անկեղծության մեջ Աստծո տանն աղոթում ենք:
Եկեղեցու քահանա պարոն Յուսուֆն ու իր որդին կարծես նկար են բեմադրում: Եթե նույնիսկ լեզուն չիմանան, մարմնի լեզվի բեմում «Աստծո տանն» աղոթքները խաղաղության, սիրո և առողջության համար են:
Պատարագի ժամանակ, երբ լռությունը խախտում են միայն երեխաների ձայները, աղոթում են: Ասորիների հետ աղոթող Պայծառ մորաքույրն էլ նրանց հետ միասին սկսում է արտասանել «անկեղծության խոսքերը»: «Վատություններին ընդդեմ այդ սրտում» պայծառ ու հանգիստ դեմքով և «կասկածամիտների» դեմ որդեգրած կեցվածքով փայլում են նրա աչքերը: Երանի թե բոլոր աչքերը երեխա լինեին, այսօր մորաքույր Պայծառն էլ իր այգում միայնակ չէր ապրի…
Իմ ճանապարհի ընկեր Սաբրիյե Քըզըլաղայի հետ միասին չենք կարողանում բաժանվել Տիգրանակերտում միակ հայկական ծագմամբ մորաքույր Պայծառի ծիծաղկոտ աչքերի հետ հանդիպումից:
Եկեղեցու այգուն հարևանությամբ ենք… Այն շքեղ, հանգիստ պալատական տանն ենք, որտեղ կարող էր ապրել մի քանի բազմամարդ ընտանիք… Ո՞վ գիտե, թե նախասենյակի բազմոցը քանի~ գաղտնի զրույցների վկան է դարձել: Ծաղկազարդ այգում ի~նչ ուրախություններ են եղել: Մորաքույր Պայծառն ապրում է այգում` եկեղեցու տանը, որտեղ երբեք իր երեխաները չեն վազել, թեև շատ է ցանկացել երեխա ունենալ:
Նրա երկու սենյականոց տանն ենք: Մուգ կապույտի վրա սպիտակ զարդանախշերով դարսերով կիսաշրջազգեստի վրայից մանուշակագույն բլուզի մինչև արմունկները թրջված ձեռքերով հովացող, խոնավ դեմքով մորաքույր Պայծառի` սպիտակ, օսլայապատ, ասեղնագործ ժանեկազարդ ծածկոցներով զարդարված դարակներում բազում մանր զարդարանքների մեջ բազմաթիվ նկարներով հարյուրամյա խշխշոցի մեջ լռում ենք… Այն պահերին, երբ մեր շնչառությունը կտրվում է, հյուրասենյակի պատի դարակի վերջերս պատրաստված ցուցափողկը բացելով՝ հանում է «առանց արմատների ալբոմը»: Պահեր, երբ սկսում են խոսել իր ապրած հայկական տան պատին մեխված այն հին շրջանակներով նկարները:
Հիշողությունների սնդուկում իր չապրած մանկությունից այնքան էլ շատ հետքեր չեն մնացել:
Երկար և բարալիկ մատների երակները բավականին նշմարվող փափուկ ձեռքերով խնամքով մեխից հանում է հարսանեկան նկարը: Շրջանակի մեջ տեսնում ենք հարսանեկան զգեստով մորաքույր Պայծառի և իր ամուսնու նկարը:
«Որքան գեղեցիկ աղջիկ ես եղել, մորաքու’յր Պայծառ: Կարծես թե դեռևս կնճիռներով չպատված այդ դեմքին սպիտակի մեջ կարմիր շուրթերով հարսի ու փեսայի կեցվածքում հազար ու մի գիշերվա երազներն են թաքնված… »:
Լուսանկարների պատմություններից իր հիշողության մեջ պահպանված առանձին հիշողությունների մասին բառերը մեկ առ մեկ դուրս են գալիս նրա նուրբ շուրթերից: Մինչդեռ ճեփ-ճերմակ պատերին խոսող լուսանկարներով, ասեղնագործ օժիտով և մանր-մունր զարդերով անմոռանալի տան այն միստիկ բույրի կախարդանքի մեջ կորչում ենք…
Այսքան հայերի հետ ի՞նչ եղավ
82-ամյա մորաքույր Պայծառը «հայկական տեղահանությունների ժամանակ» Ստամբուլի Քադըքյոյում երեխա է եղել… Մորաքույր Պայծառն ասում է. «Աղջի’կս, մենք ալևիների մեջ ազատ ենք ապրել: Ալևիները մեզ Քադըքյոյում են թաքցրել»:
Հոր մասին միակ նախադասությունը հետևյալն է. «Լիջեից տեղափոխվել է Տիգրանակերտ»:
«Հայկական տեղահանությունների» պատճառով, երբ ինքնություն չկար, եկեղեցական պսակադրությամբ ամուսնացած մորաքույր Պայծառը միակ հույս ու հավատ Վիկտորիա անունով քրոջը օր ծերության կորցրել է: Ասում է. «Վիկտորիան էլ երեխա չունեցավ: Չորացանք, աղջի’կս»:
-Ասում են, որ դուք Տիգրանակերտի վերջին հայն եք, ինչու՞: Ձեր մեծերը պատմե՞լ են, թե այդքան հայերի հետ ինչ եղավ, – հարցնում ենք:
– Ընդհանրապես չեն պատմել, միշտ լռել են: Ո՞վ գիտե, թե ինչ են ապրել: Օ~, գլուխս… Չեմ հարցրել, հարցնեիր, թե ինչ եղավ, այնպես չէ՞: Խելքս գլուխս եկավ, սակայն արդեն ուշ էր: Հիմա եմ մտածում, եթե չեն ասում, չեն պատմում, հարցրու, իմացիր: Ոչինչ չգիտեմ, աղջի’կս, չգիտեմ: Գլխիս զարկում եմ` ասելով՝ ոչինչ չհարցրեցի: Ձեզ նման մարդիկ են գալիս, նկարում, գրում ու գնում են: Հինգ քույրիկներիցս երկու հոգի մնացինք:
Այժմ ամուսնու հետ իրենց կյանքը շարունակող մորաքույր Պայծառը իր միայնությունը փարատում է նկարների մեջ ցույց տված քույրերի հետ: Եթե նրան ասեն, որ Տիգրանակերտի վերջին հայն է, նա միայնակ չէ, առանց արմատների ալբոմների հետ է…
-Շատ երեխա ունեցեք,- պնդում է` անմիջապես հարցնելով,- քանի՞ երեխա ունես:
Երբ ասում եմ, որ մի աղջիկ ունեմ, ասում է.
-Շատ ափսոս, ինչու՞ չես ունեցել, եթե ես կարողանայի երեխա ունենալ, ամենաքիչը տաս երեխա կունենայի: Եթե մեկ երեխա ունես, ինչու՞ ես դեռ աշխատում:
Սաբիրյեն, քարանալով թախիծով լի աչքերի առաջ, ասում է. «Երանի մի տղա ծնեիք, մորաքու’յր Պայծառ, ես էլ հարս լինեի: Կապրեինք…»:
-Ա~խ, երանի…
Նրա Ամուսինը` Սարիս Էքեն, ասում է. «Նախկինում կյանքն այստեղ շատ գեղեցիկ էր: 500 տուն հայ կար, շատ երջանիկ էինք, հետո կամաց-կամաց գաղթեցին: Այժմ այստեղ ոչ ոք չմնաց»:
Մորաքույր Պայծառի ամուսինը` հորեղբայր Սըթքըն, 16 տարի տունը պահել է բրինձ ցանելով: Հետո՝ ծերություն… Պատերը չդիմացան, սակայն մորաքույր Պայծառի ու Սըքթը հորեղբոր ոտքերն արդեն ծանրացել են: Բացի եկեղեցու այգուց՝ գրեթե դուրս չեն գալիս: Քաղաքապետարանից ստացած ծերության թոշակով ապրում են, երախապարտ են:
Երբ հարցրեցինք, թե ինչու՞ այսքան քիչ մարդ կա պատարագին, եկեղեցու այգու քարերը ցույց տալով` ասաց. «Նայի’ր, այս քարերի չափ մարդ է եղել, եկել-գնացել են»:
Դժվար է բաժանվել
Ա~խ, մորաքու’յր Պայծառ: Նորից քեզ նկարելու են ու քո մասին գրելու են…
Թող բոլորը քո մասին գրեն, միգուցե այլևս չենք կարողանալու տեսնել Տիգրանակերտի վերջին ավետիս հայ մորաքրոջը:
Թաղամասից չվել են նաև արագիլները*:
Արդեն այստեղ նաև արագիլների բներն են լքված…
Նույնիսկ ծառերն են փոխել իրենց ինքնությունը… Քանի որ դժվար է թզնենիները արմատախիլ անել, «անամոթաբար» կանաչած ճյուղերով անմիջապես պատել են եկեղեցիների այգիները…
Սյուքի ձայնի մեջ առկա թախիծը լսող ականջներն այնքան քիչ են, որ… Իսկ նրանք, ովքեր գիտեն սպիտակ և սև թթենիների մասին, հեքիաթի նման լսել են իրենց պապերից կամ հայրերից… Կամ էլ մի հատվածը այն ժամանակաշրջանի մշակութային բազմազանության և տարբեր կրոնների վերջին շունչը պահպանողներն են…
Ահա այսպիսի երփներանգ լեզուների հանդիպում ենք բակերում, «կորսված» ձայների քարերի վրա զբոսնելիս, մայրը, հայրը, տատն ու պապը քրիստոնյա եղած, սակայն մուսուլմանացված Սուրում ապրող հայերի լուռ լեզուներում:
Վարպետ Քահ Ահմեդ Արիֆի ապրած փողոցում միգուցե նաև այդ շեմին նստած քուրդ կանանց կողքին «իրենց սև աչքերով» նայող հայ, ասորի քիչ թվով էլ քաղդեացիների հետ մեր աչքերը բախվեցին: Քահ Դենգբեժ տանը մեկ հայի հետ… Ահա Էլյազիկից գաղթած տիգրանակերտցի հայ Մելիքե Արամի նման… Նրանք հայերեն, քրդերեն և թուրքերեն գիտեն:
«Ավետիս»
Ավետիսը մորաքույր Պայծառի գոյությունն է…
Քրիստոնյա հայի «ինքնությամբ» նա Տիգրանակերտի «պաշտոնական» վկան է: Տիգրանակերտցի հայերից նրա տարբերությունն այն է, որ կարող է եկեղեցի գնալ ու պատարագներին մասնակցել…
Իսկ անունը դեռևս պահպանում է` չնայած մուսուլմանական ինքնությամբ ամուսնու` Սըթքըին, այսինքն` Սարիսին:
Սուրի քաղաքապետ Աբդուլլահ Դեմիրբաշի` «իրենց գոյությունը բազմալեզու քաղաքապետարանի գործունեությամբ» շարունակելու ջանքերի արդյունքում որքա~ն է ի հայտ գալիս չմկրտված բազմաթիվ կանանց հայկական ինքնությունը: Քիչ չեն նաև այն հայերը, որոնք տեղյակ չեն նաև եկեղեցու գոյությունից:
Փողոցային զրույցների ժամանակ մորաքույր Պայծառի «վերջին հայը» չլինելու բառերն անմիջապես հօդս են ցնդում իրենց ողջ մերկությամբ…
«Մենք քրիստոնյա հարևաններ ունեինք, երեսուն տարի առաջ ապրում էին եկեղեցում: Հետո գնացին, կորան… Չհարցրեցինք՝ հայ են, թե ասորի: Դա երիտասարդություն էր, կամ էլ այն անհայտ վախերն էին… Մուսուլմանացած հայեր են ապրում… երբ փակվում են պարիսպների դռները, իրենց «աղոթքների ներսում կորչում են»»:
Մորաքույր Պայծառը իր ամուսնու` Սըթքը Էքենի հետ (Հայկական արմատներով Սարիս) ապրող ՄԻԱԿ հայ կի՞նն է: Մորաքույր Պայծառը, ով ասորիների մեջ մասնակցում է պատարագներին, քուրդ կանանց հետ զրուցում է, քրդերեն խոսում է մայրենի լեզվի պես, վերջին մա՞րդն է, ով հայ է կամ կարող է ասել, որ հայ է: Պետք է ասել…
* Արդեն արագիլներն էլ նույնիսկ չեն վերադառնում իրենց բույնը (մեջբերված է Դիարբեքիր խմբից):
Թարգմանեց Ա. Քարտաշյանը
Leave a Reply