Ապրիլի 24-ին լինել Երևանում

Չեմ հիշում, թե երբ առաջին անգամ լսեցի ապրիլի 24-ի մասին, առաջին անգամ երբ սկսեցի մտածել Օսմանյան կայսրության հայերի մասին, առաջին անգամ երբ իմացա հայերի, որոնց Հայդարփաշայից գնացքներ նստեցրեցին, անտեր ու անտուն թողած ժողովրդի, մահացածների մասին, երբ սկսեցի ամաչել:

Սակայն առաջին անգամ իմանալուց մինչև հիմա ուղեղիս մեջ ապրիլի 24-երի պատկերներ կան: Իսկ այդ պատկերներից ամենազդեցիկը երիտասարդ, ծեր, կին ու տղամարդ հայաստանցիների` ապրիլի 23-ի լույս 24-ի գիշերվանից սկսած դեպի Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր երթն է… Տարիներ անց` 2005 թ., երբ առաջին անգամ գնացի Երևան, մտածեցի, որ թեև հուշահամալիրը սովետական է, սակայն շատ ցավալի և ազդեցիկ է, այցելուները որքան շատ են նման նկարներում տեսածս մարդկանց: Մինչդեռ ապրիլի 24 չէր:   

Սրանից մի քանի շաբաթ առաջ ստամբուլցի մի հայ ընկերոջ հետ երբ խոսում էինք ապրիլի 24 մնասին, ինձ ասաց, որ ամենահարմար տեղը, որ ապրիլի 24-ին պետք է լինել, Երևանն է: Երկու շաբաթ հետո հրավեր ստացա և Երևան գնացող ինքնաթիռում էի: Երկու քաղաքների միջև ամենաուղիղ ճանապարհը չարթերային չվերթն է, որն ամեն անգամվա նման լիքն էր: Ստամբուլից ինչքան որ հնարավոր է առևտուր կատարած հայերը, հավանաբար Զատիկին ընտանիքի հետ լինելու համար, վեռադառնում էին Երևան: Մինչև այսօր Զատիկի մասին ինձ ասել էին, որ դա Երևանում ամենաշատը տոնվող տոնն է: Մինչդեռ Երևանում գտնվելու առաջին իսկ րոպեներից հասկացա, որ այս տարի Զատկի տոնն այդքան էլ չի համակել քաղաքն ու երկիրը: 1915 թ. ի վեր առաջին անգամ ապրիլի 24-ն ու Զատիկը համընկել են: Անցյալ շաբաթ, ինչպես «Ակօսն» էր հայտնում, «սուգն ու հարությունը, խավարն ու լույսը, մահն ու կյանքը, տխրությունն ու հույսը կողք կողքի, իրար մեջ էին»: Անհնար էր քաղաքում գտնել այն ուրախությունը, տոնի տրամադրությունը, որի մասին ինձ պատմել էին, տխրությունը համակել էր բոլորին:

Քըրըքհանից Երևան

Ապրիլի 24 առավոտյան Ծիծեռնակաբերդ գնացի տարեց Կարապետ հորեղբոր և իր ընտանիքի հետ: Հորեղբայր Կարապետն Ալեքսանդրեթի (Իսկենդերուն) Քըրըքհան (Քարամաքաշը) գյուղից է: Ուղիղ 85 տարեկան է, սակայն այնքան ամրակազմ է, այնքան հիանալի տեսք ունի, որ 70 տարեկանից ավել չեք տա: Հորեղբայր Կարապետը ծնվել է 1926 թ. այն ժամանակ ֆրանսիական պրոտեկտորատի տակ գտնվող Քարամանքաշըում, որտեղ միասին ապրում էին թուրք, քուրդ, թուրքմեն և հայ: Նրա հայրը` Հակոբը, 1915 թ. Զեյթունից մազապուրծ փախել է Քըրըքհան: Իսկ նրա մայրը` Սրբուհին, Սսից փրկված մի որբ էր: Իրար Քըրըքհանում են գտել, ամուսնացել և երեխաներ են ունեցել: Հորեղբայր Կարապետի ասելով իրենց անցյալի կյանքում Այշեի, Խաթիջայի և թաղամասի բոլոր երեխաների հետ վազում խաղում էին, նույնիսկ երբ խաղում էին, ժամանակ չէին հատկացնում ուտելուն: Երբ Հաթայը միացվեց Հանրապետական Թուրքիային, գյուղի բոլոր հայրեի նաման Հակոբն ու Սրբուհին էլ այն վախով, թե «մեր գլխին նորից նույն բաները կգան, թուրքերը մեզ կասպանեն», Ջիզրեի վրայով փախան Սիրիա: Իսկ Կարապետը, 1947 թ. Ստալինի` սփյուռքահայերին ուղղած «Հայաստան եկեք» կոչին հետևելով, դեռևս նոր ամուսնացած հալեպցի, սակայն ծագումով անատոլիացի (Արևմտյան Հայաստանի-Խմբ.) հայ տիկնոջ հետ Սիրիայից դեպի Երևան ճանապարհ ընկնող նավը նստեց, անցնելով Բոսֆորի նեղուցը՝ գնաց Բաթում, այնտեղից էլ՝ Սովետական Հայաստան: Ըստ էության՝ առաջին որդին ծնվեց նավում, ի հիշատակ հոր` որդուն կոչեց Հակոբ… Կարապետը, երբ եկավ, մի քիչ արաբերենից և սկզբում սովորած թուրքերենից զատ այլ լեզու չգիտեր: Նախ՝ դպրոցում հայերեն սովորեց, հետո էլ միացավ մի խմբի, որը նավթ փնտրել էր սովորում, սկսեց շրջել սովետական հանրապետությունները:    

Պատմության մեջ որպես հայտնի Երևանի ցույցերի՝ 1965 թ. ապրիլի 24-ին մեկ միլիոնից ավել հայաստանցիների` Երևանի Օպերայի շենքի առաջ սկսած և 24 ժամ տևած Ցեղասպանության ոգեկոչման ժամանակ հորեղբայր Կարապետն այնտեղ չի եղել, սակայն դեռևս 20 տարեկանը չբոլորած լիցեյի աշակերտ Հակոբը իր նախնիներին հիշատակելու համար գիշերն անց է կացրել փողոցում: Դեպի հուշահամալիր քայլելիս Հակոբը պատմեց Ծիծեռնակաբերդի պատմությունը. «Օպերայի շենքում Պետական անվտանգության կոմիտեն (ՊԱԿ) խոսում էր հայաստանցի գրողների հետ, ներսից լուր չէր գալիս, չէինք էլ կարողանում ներս մտնել, սակայն արդեն 50 տարին էր լրացել, և արդեն ցանկանում էինք ոգեկոչել: Ե’վ ՊԱԿ-ը, և’ Մոսկվան հավանություն չէին տալիս, տասնյակ մարդկանց ձերբակալեցին, սակայն նորից ըմբոստացանք: Մոսկվան այն ժամանակի համար չլսված մի բան արեց. երկու օրվա ընթացքում որոշում կայացրեց Երևանում կառուցել հուշահամալիր: 1967 թ. հուշահամալիրն արդեն կառուցված էր: Չեմ կարող մոռանալ, թե այդ օրն ինչպես էր Սիլվա Կապուտիկյանը ոգևորված ելույթ ունենում: Բոլորս շատ ազդված էինք»:

Գաղթը մշտապես ծանր է, աղջի’կս:

Հորեղբայր Կարապետի և իր ընտանիքի հետ միասին դեպի Ծիծեռնակաբերդ քայլելու ընթացքում հորեղբայր Կարապետն ինձ հարցրեցի իր հորից լսած Զեյթունի մասին: Նրան ասացի, որ անցյալ տարի եմ գնացել, նրան պատմեցի Հունաստանից գաղթած մուսուլման փախստականների մասին, որոնք բնակեցվել են Զեյթունում: Հորեղբայր Կարապետն ասաց. «Գաղթը միշտ էլ ծանր է, աղջի’կս, նրանց համար էլ է շատ ծանր եղել, գիտեմ»: Նա 1949 թ. ի վեր թուրքերեն չէր խոսել:

Երբ մոտեցանք հուշահամալիրին, իր ձեռքի կակաչներից երկուսն ինձ մեկնեց` ասելով. «Ավել ծաղիկ չենք դնում, յուրաքանչյուրը ամեն մեկի հիշատակի համար մեկ ճյուղ է դնում: Երբ ձեռքիս երկու կակաչ բռնած շրջակայքիս մարդկանց հետ առաջանում էի դեպի հուշահամալիրի ներսը, մտքիս մեջ Զեյթունն էր…

Բռնեցի հորեղբայր Կարապետի ձեռքից, աստիճաններից իջանք, մեր առջև հայտնվեց դեմքի ամեն մի կնճիռը մի պատմություն պատմող այն շատ ծեր, սգացող մորաքույրը, ում ճանաչում էի, քանի որ երեք տարի շարունակ տեսել էի նկարների մեջ: Նրա ձեռքին կար Հրանտ Դինքի նկարը, որի տակ գրված էր 1.500.000+1: Մոտեցա մորաքրոջը, ցանկացա խոսել, սակայն չխոսեց: Աչքերի մեջ 1967 թ. ի վեր վառվող Ծիծեռնակաբերդի կրակն էր, իսկ ձեռքին ըբոստությամբ բռոել էր Հրանտ Դինքի նկարը: Ամաչեցի:

Հորեղբայր Կարապետին մոտեցան իր ծանոթները, նրանց ինձ ներկայացրեց` ասելով. «Նայիր, Ստամբուլից է եկել»: Սեղմեցի նրանց ձեռքը, չգիտեի, թե ինչ ասեմ, ամաչեցի: Ավելի շուտ էլ էի տեսել այդ կրակն ու ամաչել, բայց այս անգամ ամոթս ավելի մեծ էր…

Եվ միանգամից հիշեցի, որ անցյյալ տարի ապրիլի 24-ին Երուսաղեմում ծանոթացա Անատոլիայից (Արևմտյան Հայաստանից-Խմբ.) մի տիկնոջ հետ` 96 տարին բոլորած տիկին Էլիզ Աղազարյանի հետ: Նա ասելով, թե չի ուզում ինձ վշտացնել, երկար-բարակ պատմեց, թե ինչպես են փրկվել… Նա էլ էր Ալեքսանդրեթից, հազիվ կյանքը փրկած և մի կերպ ոտքի կանգնած ընտանիքից էր: Հորեղբայր Կարապետի նման տիկին Էլիզն էլ այնտեղ էր և հարգանքի տուրքն էր տալիս: Մեր ծանոթությունից շատ կարճ ժամանակ հետո մեր համատեղ ծանոթը հայտնեց տիկին Էլիզի մահվան մասին: Այդ օրը 96 տարեկան հասակում կյանքից հեռացած տիկին Էլիզի ցավն այնքան է ազդել, որ…

Ահա կիրակի օրը` Զատկին, մեկ անգամ ևս զգացի այդ ցավը նույնությամբ: Ամոթի հետ միախառնված ցավ էր: Տիկին Էլիզն ու Կարապետ հորեղբայրը նույն տեղից էին. Ալեքսանդրեթից էին: Նռան հատիկների պես ցրվածներից էին…

Հորեղբայր Կարապետին պատմեցի տիկին Էլիզի մասին, ասաց. «Մեզ պես փախել են»: Այնուհետև գրպանից մի կարմիր ձու հանեց և ձեռքիս դնելով` ասաց` Զատիկ է…

«Ակօս», թիվ 786