Քրդական շարժումներին արեւմտահայության մասնակցության քաղաքական դրդապատճառները

Կարեն Խանլարի

(Խանլարյան)

Դոկտոր, պրոֆեսոր

 

 

Արևմտահայոց հարցերի ուսումնասիրության կենտրոնի խորհրդաժողովի նյութերը (21-22 ապրիլի 2011թթ., Երևան)

Ամենահամեստ հաշվարկներով այսօր պատմական Հայաստանի տարածքում ապրում է ավելի քան 700 հազար ՙթաքուն՚ հայ` չհաշված իսլամացած համշենահայության եւ պոնտահայության բազմահազարանոց տոհմական խմբերը[1]:

Այժմ կփորձենք անդրադառնալ ՙթաքուն՚ հայերի քաղաքական կողմնորոշումների հոլովույթին, նրանց հանդեպ ցուցաբերված խտրականությանը, անարդարությանը եւ, իհարկե, նրանց մաքառումներին:

Կենտրոնական իշխանության եւ ՙթաքուն՚ հայության միջեւ, թերեւս, առաջին խոշոր ընդհարումը կարելի է համարել 1926թ. Սղերդի եւ Ռադվանի հայ-եզդիական խառը բնակչության ընդվզումը, ընդ որում` 10,000 հայ եւ եզդի զինյալները պարտության մատնեցին Բաղեշի երեսուն հազարանոց կառավարական զորքին[2]:

1929թ. պայթեց Արարատյան ապստամբությունը` սասանելով քեմալական Թուրքիայի հիմքերը։ Շեյխ Սայիդ փաշայի 1925թ. գլխավորած ընդվզման հետքերով ընթացող այդ նոր ապստամբության երեք գլխավոր ղեկավարներն էին Իբրահիմ Հըսգե Թելի փաշան, Իհսան Նուրի փաշան եւ Զիլան բեյը (նույն ինքը` Խնուսի Հարամիկ գյուղից, դաշնակցական գործիչ Արտաշես Մուրադյանը)[3]։ Թուրք իշխանությունների համոզմամբ, արարատյան շարժման մղիչ ուժն ու ոգեշնչողը հայությունն էր` իր վերապրող զանգվածներով։ Հետեւաբար, այս անգամ էլ իշխանությունները հարցի լուծման բանալին համարում էին հայության տեղահանումը, որը պետք է իրականացվեր առավելաբար կենցաղային անտանելի պայմանների ստեղծմամբ։ ՙՏիգրանակերտի քաղաքային խորհուրդը,- գրում է ՙՀայրենիք ամսագիրը՚ 1931թ.,- ընդունել է հետեւյալ որոշումները. հայերի հետ առեւտուր չանել՚, հայ գործավորներ բացարձակապես չգործածել, բռնի կերպով հայերից փողեր գանձել, նրանց գույքն առգրավել եւ այլն[4]։

Պատմական մի վկայության համաձայն, 1929-30 թթ. միայն Խարբերդից, Տիգրանակերտից եւ Մարդինից տեղահանվել է շուրջ 30 հազար հայ[5]։ Պրոֆ. Շավարշ Թորիկյանն այս տեղահանության կապակցությամբ մի իրավական մանրամասնություն է հաղորդում, ըստ որի` բռնագաղթի ենթարկված հայերի թուրքական անցագրերում դրվել է ՙԹուրքիա վերադարձն արտոնված չէ՚ գրությամբ կնիք[6]։ Ավելացնենք նաեւ, որ Թուրքիայից անվերադարձ հեռանալու պարտադրանքը չի վերաբերվել միայն 1929թ. բռնագաղթին։ ՙԴրօշակի՚ ընթերցումներից պարզվում է, որ դեռեւս 1924թ. Սեբաստիայի առաջնորդ Սարգիս վարդապետը եպիսկոպոսական տիտղոս ստանալու նպատակով Էջմիածին մեկնելուց հետո զրկվել է Թուրքիա վերադառնալու իրավունքից[7]։

Քեմալի իշխանության վերջին տարիներին, Դերսիմի զազա-ալեւիական ապստամբությունների մէջ գործուն դեր է ունեցել դերսիմի հայությունը։ ՙՀիմնվելով իրադրության ռազմական մանրամասն ուսումնասիրությունների վրա,- գրում է հոլանդացի արեւելագետ Մարտին Վան Բրույնեսենը,- դերսիմահայերը, որոնք վերապրել էին հայոց ջարդերը եւ ապրում էին Սիրիայում, քուրդ ազգայնականների հետ վերադարձան տարածաշրջան եւ տեղի ցեղախմբերին հաջողությամբ հրահրեցին ապստամբության՚[8]: Դերսիմի ապստամբության կազմակերպման համատեքստում, կարելի է հիշատակել Դերսիմ նահանգի Չմշկածագի Ձոր գյուղի բնակիչ, դաշնակցական գործիչ, սուրհանդակ Մովսես Փոթողլյանի նահատակությանը, որը տեղի ունեցավ Դերսիմի շրջակա քարայրներից մեկում, 1936թ.[9]:

Իսմեթ Ինոնիուի գլխավորած իշխանությունների հատուկ որոշմամբ, 1942թ. նոյեմբերի 11-ին, էթնոկրոնական փոքրամասնությունների համար ճշտվեց ՙվարլըկ վերգիսի կանունու՚ կոչվող հարկային մի օրենք (բառացիորեն` ՙունեւորության հարկ՚): ՙԹուրքական իշխանությունների կամայականությունների պայմաններում,- գրում են հետազոտողները,- թուրք առեւտրականը պետք է վճարեր իր տարեկան եկամտի մոտ 5 տոկոսը, հույնը` 150, հրեան` 179, իսկ հայը` 232 տոկոսը՚[10]։

Հարկային այս անհեթեթ օրենքի դաժան գործադրմամբ, բռնի կրոնափոխության նոր ալիք առաջացավ, որի մասին վկայություններ է հաղորդում Արսլան Գոթան անունով խարբերդցի ՙթաքուն՚ հայը, 1981թ. օգոստոսին։ Նա ՙՋումհուրիեթի՚ թղթակցին պատմում է, թե ինչպես իր ընտանիքից պահանջում էին վճարել հազար ոսկիանոց ՙունեւորության տուրք՚։ Իսկ նրա հայրը, որ չէր կարողացել ամբողջ ունեցվածքը ծախելով հանդերձ վճարել տուրքը, ստիպված ընտանյոք իսլամ էր ընդունել[11]։

Ինոնիուի թուրքացման քաղաքականության մասին վկայում է նաեւ ՙԷգիպշըն գազեթ՚ եգիպտական թերթը։ ՙԵրբ հանրապետությունը նոր էր հաստատվել,- գրում է թերթը 1946թ. թողարկումներից մեկում,- թուրքերը շատ գործածեցին ՙՁուլվե՜ք՚ նշանաբանը։ Ազգային փոքրամասնություններին պատկանող շատ ընտանիքներ թուրքական անուններ որդեգրեցին՚[12]։ Թուրքացման հակահայ քաղաքականությունը չի վրիպել նաեւ իրանական մամուլի տեսադաշտից։ ՙԻրանե մա՚ թերթը, վերլուծելով Ինոնիուի ցեղապաշտական քաղաքականությունը, շեշտում է. ՙԹուրքիայում ապրող բոլոր փոքրամասնությունների մեջ ամենից ծանր վիճակում են հայերը՚[13]։

Թուրքահայ գրող Մկրտիչ Մարկոսյանն իր գյուղագրական վեպերում նկարագրում է Տիգրանակերտի հայության կյանքը 1940-ականներին` եկեղեցական արարողություններ, հարսանյաց հանդեսներ եւ այլն։ Նա ասում է, որ. ՙՀայերը միայն արհեստավոր էին, որովհետեւ անելու այլ գործ չէր մնացել: Նրանք կորցրել էին իրենց հողամասերը եւ պաշտոնյա կամ զինվորական դառնալ էլ չէին կարող՚[14]:

Այսքանով կարելի է ասել, որ թուրքացման քաղաքականությունն ամենախոշոր չափերի է հասել Ինունյուի օրօք եւ պատճառ դարձել գավառներում ՙթաքուն՚ հայերի` մի նոր խմբաքանակի ձեւավորման։

Հետպատերազմյան շրջանում Խ. Միության արտաքին քաղաքականության օրակարգ մտցվեց Կարս-Արդահան-Օլթիի պահանջը, որը կտրուկ սրեց իրավիճակը։ ՙՆյու Յորք Վորլդ թելեգրամը՚, բնութագրելով հետպատերազմյան Թուրքիայի ստորակա դիրքերը թուրք-սովետական հարաբերությունների ոլորտում, մտահոգություն էր հայտնում, թե Թուրքիայի տկարացման մեթոդներից մեկը կարող էր լինել Թուրքիայի էթնիկական փոքրամասնություններին անհնազանդության հրահրելը, եւ ասում, որ ՙԱրեւելյան շրջաններում ապրում են քրդեր, հայեր եւ կովկասյան ցեղեր՚[15]։

Կահիրեի ՙՄասրի՚ թերթի լոնդոնյան թղթակիցը 1948թ. սեպտեմբերի 10-ին մանրամասնություններ է հաղորդում Անկարայում կայացած թուրք-ամերիկյան գաղտնի տեսակցության մասին, որի նպատակն է եղել ՙպաշտպանության՚ գոտի ստեղծել Դարդանելից մինչեւ իրանական Ատրպատական։ ՙԱմերիկյան առաքելությանը մտահոգող երկրորդ պատճառն է ոչ-թուրք փոքրամասնությունների պարագան: Նրանք բնակվում են Կարսի, Արդահանի եւ Արդվինի սահմանամերձ շրջաններում, այսինքն` քրդերը եւ հայերը,- գրում էր թղթակիցը,- այս վերջինները մտադիր են ծառայելու սովետներին եւ անկարգություններ ստեղծելու՚[16]։ Սույն վկայություններով արդեն կարելի է բնորոշել Արեւմտյան Հայաստանի ՙթաքուն՚ հայության աշխարհաքաղաքական նշանակությունը, որպես պոտենցիալ գործոնի։

Իսմեթ Ինոնիուին հաջորդած Ջելալ Բայարի նախագահության եւ Ադնան Մենդերեսի վարչապետության ժամանակաշրջանում ուշագրավ են 1955թ. սեպտեմբերի 6-7-ի հակահույն եւ հակահայ բռնարարքները։ Պատմական Հայաստանի ՙԹաքուն՚ հայերը եւս զերծ չմնացին այս տխուր վանդալիզմի ալիքներից։ Թուրք-կիպրական ընդհարումների ժամանակ 1958թ. Կեսարիայի Քեոհնե գյուղում, գյուղապետի կարգադրությամբ, յոթ հայ ընտանիք ամբողջապես բնաջնջվեց[17]։

Մինչեւ 1960-ականների սկիզբը, Թուրքիայի Կոմունիստական կուսակցությունը, փաստորեն, այն կազմակերպված կառույցն էր, որի մեջ համախմբվում էին ռեժիմի հակառակորդ ուժերն ու զանազան էթնոկրոնական խմբերի, այդ թվում նաեւ հայության ներկայացուցիչները։ Գուրսելյան հեղաշրջումից հետո Կոմկուսի գաղափարախոսական լճացումը, ներքին ճյուղավորումներն ու իշխանատենչ ձգտումներն աստիճանաբար թուլացրեցին նրա դիրքն ու կազմակերպական կորովը: Ադրյունքում հակառեժիմ առճակատման գլուխ անցան ահաբեկչական, ծայրահեղական խմբակցությունները։ Կոմունիստական կուսակցությունից անջատված սույն կազմակերպությունների ներքին մթնոլորտում եւս ակնհայտ էին էթնիկ խտրականության դրսեւորումները[18]։ Նման պայմաններում ՙթաքուն՚ հայությունն իր քաղաքական տեղն այլեւս չէր կարողանում գտնել թուրքական ձախակողմյան հոսանքներում եւ հաջորդող տասնամյակներում նրա քաղաքական ձգտումներն ընթացան միանգամայն այլ ուղղություններով։

1970-ականներին ՙթաքուն՚ հայության համար, ստեղծվում են քաղաքական գործունեության որոշ հնարավորություններ։ Մի ՙթաքուն՚ հայ այս մասին պատմում է հետեւյալը. ՙԱդիյամանի, Քյահթայի մեջ հառաջադիմական կազմակերպություններ հիմնվեցին։ Այս կազմակերպությունների մեջ եւ՜ քուրդ, եւ՜ մեր հայ երիտասարդները համախմբվելով` ընդհանրական նպատակների էին պատրաստվում։ Քուրդ երիտասարդները մեր երիտասարդներին առաջարկում էին, որ իրենց ծագումը չծածկեն, ինքնությունն ու հավատքը բացահայտ կերպով հայտարարեն։ Սրա համար ապահովություն էին տալիս։ Այս մթնոլորտում բազմաթիվ հայ երիտասարդներ սկսեցին ասել. ՙԵս հայ եմ՚, ՙիմ կրոնը տարբեր է՚ եւ այլն՚[19]։

Խաղաղ գործունեության հնարավորությունը ՙթաքուն՚ հայության համար երկար չէր կարող պահպանվել 1970-ականների Թուրքիայի քաղաքական անկայուն կյանքում, որը լեցուն էր գորշգայլական բիրտ շանտաժներով։ Նույն ՙքաքուն՚ հայը վկայում է. ՙԱյս մթնոլորտը, սակայն, հաճելի չէր մի շարք քաղաքական շրջանակների։ Սկսեցին արծարծվել բամբասանքներ. ՙՀայերը կազմակերպվում են՚, ՙԳյավուրները բացելու են իրենց եկեղեցիները՚, ՙՀայերն իրենց պապերի ինչքերը հետ են ուզելու՚ եւ այլն՚[20]։

Այն հարցին, թէ ինչքանով են համատարած եղել ՙթաքուն՚ հայության քաղաքական ձգտումները, տրամադրություններն ու կամքը, դժվար է պատասխանել։ Սակայն միանշանակ կարելի է ասել, որ ազգային ինքնության նրա դրսեւերումների կոպիտ ճնշումը, նրա դէմ շարունակուող թուրքացման քաղաքականությունը եւ մարդկային իրավունքների կոպիտ ոտնահարումը նրան մղում էին հակապետական կոշտ եւ անտագոնիստական պայքարի տիրույթներ։

Գեներալ Քենան Էվրենի 1980թ. սեպտեմբերի 12-ի պետական հեղաշրջմամբ, Թուրքիայում կրկին զինվորական իշխանություն հաստատվեց: Մի ՙթաքուն՚ հայ, Սարգիսը, նկարագրում է կացությունը. ՙհեղաշրջումից հետո հայերը եւ ասորիներն ահավոր ճնշումների եւ նախատինքների ենթարկվեցին։ Նրանց նախատողները քաջալերվում էին ՙվերից՚` մի շարք քաղաքական շարժումների կողմից՚[21]։

Էվրենի հակահայ ճնշումները, իհարկե, սոսկ քաղաքական բնույթ չունեին։ Իսլամացման քաղաքականությանն առընթեր` հատկապես արեւելյան տարածքներում հաստատվել էր հակաֆեոդալական մի կացութաձեւ, որը մեծապես ծանրացնում էր ՙթաքուն՚ հայության վիճակը: Քուրդ üեոդալական գերդաստաններում ստրուկի կարգավիճակ ունեցող հայ ֆլաները պաշտպանվում էին իրենց քուրդ ավատապետ աղաների կողմից` ընդդեմ ամեն տեսակ սպառնական արտաքին ազդակների[22]: ՙՅուրաքանչյուր աղա ունի մի խումբ հայեր, որոնց տիրություն է անում,- ասվում է Թեսսա Հո‎ֆ‎մանի եւ Ժիրայր Քոչարյանի 1981թ. զեկուցագրում,- Վերջինները ճորտական կամ ‎ֆլայական կախման մեջ են իրենց աղաներից՚[23]։

Խոշոր ավատապետական հարաբերությունների քայքայման պայմաններում երեկվա հայ ֆլաներն այլեւս պարտադրվեցին մշակի կարգավիճակով աշխատանքի անցնել քուրդ միջին գյուղացիության մոտ, ինչը նրանց խոցելի էր դարձնում բոլոր առումներով: ՙԱյս քրդերը,- կարդում ենք նույն զեկուցագրում,- հայերին դիտում են որպես խամաճիկների, եւ լավատեղյակ լինելով, որ հայերը դիմադրություն ձեռնարկող չեն, նրանց հանդեպ կատարում են ամեն տեսակ ոճրագործություն՚[24]։ Հասարակարգային այս փոփոխություններն էլ իրենց հերթին բացասական դեր են խաղացել ՙթաքուն՚ հայության գոյատեւման հարցում:

1980-ականներին զինվորական խունտան առիթը բաց չէր թողնում հայության դեմ քրեական գործեր հարուցելու համար։ Թուրքական ՙՀյուրգյունը՚ 1985թ. հոկտեմբերի 26-ին հաղորդեց այն մասին, որ Շնորհք արք. Գալուստյանը հարցաքննվել է թուրք դատախազի կողմից` Երուսաղեմից եկած մի քահանայի միջոցով դիարբեքիրցի հայ տղաներին Երուսաղեմ տեղափոխելու գործի կապակցությամբ[25]։ Այլ աղբյուրներից գիտենք, որ այդ քահանան հայր Մանվել Երկաթյանն էր։

Մանվել Երկաթյանի ձերբակալման հետ է զուգորդվում նաեւ ավետարանական եկեղեցու քահանա` պատվելի Հրանտ Կյուզելյանի դատավարությունը, որ սկսվել էր դեռեւս 1981թ. հոկտեմբերի 2-ին։ Զինվորական դատախազը շեշտում էր, որ Կյուզելյանը բազմաթիվ ՙթուրք՚ որբ տղաների արեւելյան նահանգներից Ստամբուլ է բերել, տեղավորել Թուզլուի ճամբարում եւ նրանց հայություն քարոզել[26]։

Ըստ մի քուրդ հետազոտողի 1990-ականներին ձեռք բերած տեղեկությունների` ՙառնվազն 200, եւ հավանաբար ավելի, ծագումով հայ ընտանիքներ ապրում են Ուրֆայում։ Նրանք իսլամացված են եւ հանրության առաջ խուսափում են որպես հայ ներկայանալուց։ Երբ հայկական եկեղեցին մզկիթի էր վերածվում 1990-ակաների սկզբին, ավելի քանի 200 բողոքագրեր, հասցեագրվեցին Ուրֆայի նահանգապետին, որոնց ընթացք չտրվեց անստորագիր լինելու պատրվակով՚[27]։

ՙԹաքուն՚ հայության դեմոնստրատիվ այս քայլը մասնակի բնույթ չի կրել։ Նման օրինակների կարելի է հանդիպել այլ քաղաքներում եւս։ Հայկական հարցեր հետազոտող պրոֆ. Սալիմ Ջե­ոհ­ջեի տեղեկությունների հիման վրա, 2003թ., մահ­մե­դա­կան անուն­նե­րով, բայց հայկական ծագում ունեցող, 120 մարդ դիմել է պետական մարմիններին` Մալաթիայի, Չա­վու­շօղ­լու թաղի եկեղե­ցին վերաբացելու խնդրանքով[28]:

Էվրենի զինվորական իշխանությունները, լայն մասշտաբով, ՙկադրային մաքրագործման՚ ենթարկեցին ոչ-թուրք պատկանելություն ունեցող բազմաթիվ պետական գործիչների։ 1988թ. գաղտնազերծված 221 Մաքրագործվածների ցուցակում հանդիպում ենք Արտաշ Բարթուղյանի, Աննիկ Սվաճյանի եւ Շյուքրու Բալչիի անուններին։ ՙՆոքթա՚ շաբաթաթերթը Ստանբուլի ապահովության պետ Շյուքրու Բալչիի մասին հատուկ շեշտադրությամբ գրում էր, որ նա ՙծնվել է Դիվրիկիի հայկական գյուղերից մեկում եւ ծագումով հայ է՚[29]։

Քրդական հարցը, որ 1984 թվականից Աբդուլլահ Օջալանի ղեկավարությամբ զինյալ պայքարի նոր փուլ էր մտել, Թուրքիայի զինվորական վերնախավին կրկին հանգեցրեց հարցի բիրտ, ավանդական մեթոդներով հանգուցալուծության: Այսպես, արեւելյան նահանգներում Թուրքիայի բանակը ոչնչացրել է բազմաթիվ բնակավայրեր եւ տեղահանել շուրջ 3 մլն. բնակչություն: Թուրքական պաշտոնական աղբյուրներում նշվում է, որ 1984-87 թթ. ընթացքում 2,400 գյուղ եւ 1,500 գյուղակ ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն դատարկվել են բնակչությունից[30]: Մեզ դեռ հայտնի չէ հայկական գյուղերի կրած մարդկային եւ նյութական վնասների ճշգրիտ չափը։ Թուրքիայի մարդու իրավունքների հաստատության կողմից հրապարակված մի փաստաթղթում ասվում է, որ ՙանվտանգության ուժերի միջոցով տարհանկվել են թվով 729` քրդական եւ քրիստոնեական գյուղերը՚[31]։ ՙKurdistan Liberation՚ անունով քրդական կայքեջում` Արեւմտյան Հայաստանում այրված գյուղերի ցանկում հանդիպում ենք Սասունի Աջար գյուղի անվանը, որի հայ բնակչությունն ամբողջապես իսլամացման էր ենթարկվել 1983թ.։ Ըստ նշված կայքեջի, թուրքական բանակն Աջար գյուղը հրդեհել է 1995թ.[32]։

ԱՄՆ-ի Ապաստանյալների կոմիտեի հրապարակած զեկուցագրերից մեկում մի ապաստան խնդրող անձ, նկարագրելով իր փախուստը, ասում է. ՙԵս Սղերտ նահանգի x գյուղից եմ: Փախել եմ 1994թ.։ Բանակը եկավ 1992թ.: 1994թ. ստիպեցին մեզ միանալ գյուղի զորամասին: Մեր գյուղի ավելի քան 80 տուն բնակչությունից միայն մեկ անձ միացավ զորամասին։ Զինվորներն մեղադրում էին ինձ PKK-ին օժանդակելու մեջ եւ ասում, որ ես հայ եմ: Իմ նախնիներին պարտադրեցին հայ քրիստոնյայից կրոնափոխվել իսլամի: Իսկ ներկայումս թերեւս ամեն ինչ լավ կլիներ, եթե քուրդի փոխարեն դառնայի թուրք։ Նախընտրեցի փախչել գյուղից՚[33]։

ՙԱպաստանյալի օժանդակություն՚ խորագրով մի այլ զեկուցագրում ոմն հողագործ Յուսուֆը, պատմելով իր եւ իր ընտանիքի նկատմամբ իրագործված դաժան հալածանքների մասին Մալազկիրտի (Մանազկերտ) Գուլալի գյուղում, նշում է, թե ինչպես անվտանգության ուժերը, 1993թ. իրենց գյուղը երեք անգամ հրդեհելուց հետո մուտքի մոտ փակցրել են ՙՍա հայկական գյուղ է, մուտքն արգելվում է՚ բովանդակությամբ մի ցուցանակ[34]։

ԱՄՆ-ի պետդեպարտեմենտի` 1994թ. հունվարի 31-ին հրատարակած զեկուցագրի հեղինակը հիշատակում է Մարդին նահանգի Հասսենա անունով հայկական գյուղի տեղահանման փաստը. ՙՄի տոհմապետի տված ցուցմունքների հիման վրա,- զեկուցում է հեղինակը,- հրաման արձակվեց գյուղի տեղահանման կապակցությամբ, քանզի գյուղը հայկական է, եւ թուրք պետական պատասխանատուները հաճախ հայերին մեղադրում են PKK-ին օժանդակելու մեջ՚[35]։ Հասսենայի հայաթափման իրողությունը հաստատում է հետազոտող Ռուդիգեր Բեննինգհաուսը եւ հիշատակում 1990-ականների կեսերին տեղահանված եւս երկու այլ հայկական գյուղերի անունը` Հերբոլ եւ Բեսպին[36]։

Փաստ է, որ հատկապես Արեւմտյան եւ Հարավարեւմտյան Հայաստանում բռնկված քրդական զարթոնքն անմիջական ազդեցություն էր գործում ՙթաքուն՚ հայության քաղաքական հայեացքների վրա։ Հայկական կազմակերպությունների չգոյության պայմաններում, ՙթաքուն՚ հայերը, բնականաբար, զինվորագրվում էին քրդական կառույցներին։

Այս իմաստով հատկանշական է Թուրքական ՙԳյունեշ՚ օրաթերթի 1989թ. հունիսի 6-ին հրապարակած տեղեկությունը, համաձայն որի, քուրդ փիշմերգներից մի խումբ Մուշից դիմել է ամերիկյան եւ բրիտանական իշխանություններին` պնդելով, որ իրենք հայկական ծագում ունեն եւ ապաստանի իրավունք են խնդրում[37]:

1989թ. նոյեմբերին Թուրքիայի պետական հեռուստատեսությունը հաղորդեց, որ. Նոյեմբերի 27-ին Հաքքյարի նահանգի գյուղերից մեկում ահաբեկչական հարձակում է կատարվել, որի ընթացքում զոհվել է 28 մարդ։ Պարզվել է, որ սպանվածներից մեկը Ջեմիլ Ըշըքն է` ծագումով հայ[38]։

ՙՀուրրիեթը՚ 1993թ. հուլիսի 11-ի համարում հրապարակում է մի լուր` Աղրի (Արարատ) նահանգի Սեոյութլիփ գյուղում պատահած ահաբեկչական դեպքի մասին: Վիրավորված ականատեսներից մեկը թղթակիցներին պատմել է, որ PKK-ի զինյալները ո՜չ թուրք էին եւ ո՜չ էլ քուրդ, այլ ՙբոլորն էլ հայերեն էին խոսում՚[39]։

Նման դեպքերը հիմք հանդիսացան Թուրքիայի պետական քարոզչամեքենայի համար` քրդական շարժումներին ՙթաքուն՚ հայության մասնակցության հարցն այլեւս չկոծկելու համար։ ՙՋումհուրիեթը՚ 1993թ. հուլիսի 11-ի համարում գրում է, որ վարչապետ Չիլլերի նախագահությամբ պետական մի հանձնախումբ, նպատակ էր ճշտել լուսանկարների եւ փաստացի այլ տեղեկությունների տարածմամբ, բացահայտել PKK-ի ղեկավարության հայկական ծագումը[40]։

Հոլանդացի Ստելլա Բրամն ու թուրք Մեհմեթ Ուլգերը, նշում են, որ Թուրքիայում PKK-ն, հաճախ, ներկայացվում է որպես ՙհայ ստրուկներից՚ բաղկացած կառույց: Ըստ նրանց, գորրշգայլական Մե Հե Փե-ի հիմնադիր` Թուրքեշը նույնիսկ բարձրաձայնել է, որ Աբո Օջալանը քուրդ չէ, այլ հայ է, եւ իր իսկական անունն էլ Ակոփ Արթինյան է[41]։ Օջալանի հայկական ծագման մասին արտահայտվել է նաեւ Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Մերալ Աքշեները դեռ 1997թ.` Օջալանին ՙհայկական ծագումով մողես՚[42] անվանելով։

Թուրքիայի աջակողմյան ՙՄեյդան՚ թերթն անհարմար չեր զգում այս մասին վերջնական, սուր եւ ՙհանճարեղ՚ բնութագրումներ տալուց. ՙԹուրքիայում,- գրում էր թերթի 1994թ.,- Քրդական հարց գոյություն չունի, այդ հարցը Հայկական Հարց է՚[43]։

Նմանօրինակ բացահայտումներ է կատարում նաեւ թուրք պատմաբան Յուսուֆ Հալաջողլուն, 2007թ.: ՙPKK-ի կամ TIKKO-ի նման ահաբեկչական խմբերի անդամները,- պնդում է Հալաջողլուն,- իրականում, հայկական ծագում ունեն ու նրանց դատը, մեր գիտցածի պես, քրդական դատը չէ՚[44]։

Քրդական շարժման ղեկավար շրջանակների մասին խոսելիս` թուրքական աղբյուրները, մշտապես, շեշտում են Բեհչեթ Ջանթուրքի հայկական ծագումը։ Դրանցից մեկը, օրինակ, Ջանթուրքին ներկայացնելով որպես PKK-ի նյութական գործերի եւ հայ ահաբեկչական խմբերի հետ կապերի պատասխանատու` իմիջիայլոց նշում է, որ նա ՙծնվել է 1950թ. Դիարբեքիրում, քուրդ հորից ու հայ մորից՚[45]։

Իսկ PKK-ի նախագահական խորհրդի անդամ Նուրիե Գեսպիրի եւ նույն կազմակերպության Կենտրոնական կոմիտեի անդամներ` Բեքիր Բաքիրչյանի եւ Մուսա Հաճըեւի հայկական ծագման մասին, փաստեր է հրապարակել ՙԹուրքիե՚ օրաթերթը[46]:

Թուրքիայի Հարավարեւելյան շրջանների ռազմական արտակարգ դրության կառավարիչ Յունիլ Էրքանը հայտարարում էր. ՙՄեր համակարգիչներում արձանագրել ենք հայկական ծագում ունեցող PKK-ի 800 անդամ՚[47]։

Բիթլիսի տանկային ստորաբաժանման հրամանատար գեներալ Թագման մամլո մի հարցազրույցի մեջ ընդգծում էր, որ ՙPKK-ի ամեն յոթերորդ անդամը հայ է։ PKK-ի այդ անդամները զավակներն են այն հայերի, ովքեր Օսմանական Կայսրությունը կռնակից դաշունահարեցին Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում՚[48]: Գեներալ Թագման, 1995թ. ներկայանալով ՙմարդու իրավունքների եւրոպական դատարան՚, ասել է, որ PKK-ի դեմ իր մղած թեժ պատերազմի ժամանակ տեղի են ունեցել շատ ծանր մարտեր։ ՙՔրդեր չկային այդ մարտերում,- պնդել է գեներալ Թագման իր տված ցուցմունքներում,- նրանք, ովքեր մեր ստորաբաժանման ուժերի բուռն հարձակումների արդյունքում նահանջեցին դեպի բարձր լեռները, միայն հայեր էին՚[49]:

Եւրոպայում մի քանի ՙթաքուն՚ հայերի հարցազրույցներից պարզվում է, որ նրանցից ոմանք աշխատել են PKK-ի շարքերում մինչեւ Օջալանի ձերբակալությունը, այնուհետեւ, հիասթափվելով եւ հաշվի առնելով իրենց հայկական ծագումը, որոշել են մեկնել Գերմանիա[50]: Ռազմիկ Հակոբյանն, օրինակ, երկար տարիներ անդամակցել է PKK-ին, ձերբակալվել ու պահվել է Անկարայի սարսափազդու բանտերում: Իսկ Սիմոն Կոստանյանի կամ Սարդետ Կոսդունի հայրն ու եղբայրները տարիներ շարունակ եղել են PKK-ի մարտիկ, բազմիցս բանտարկվել են ու կտտանքների ենթարկվել[51]։

PKK-ի էլեկտրոնային տեղեկատուներից մեկում կարդում ենք հայաբնակ Սայլակկայա պատմական գյուղում, 1970թ. ծնված հայ երիտասարդ Հուսեյն Սարիչիյեքի մասին, որը զոհվել է Թուրքիայի բանակի դեմ մարտերում 1988թ.[52]:

Թուրքիայի ծայրահեղ ձախ հոսանքների, հատկապես, TIKKO կազմակերպության լրատուամիջոցներում կարելի է հանդիպել 1946թ. Ամասիայում ծնված Կարպիս Ալթինօղլուի անվանը, քաղաքական եւ տեսագիտական հոդվածներին։ Բազմիցս բանտարկված Կարպիս Ալթինօղլուն համարվում է հակապետական պայքարի գործիչ, որի կենսագրականում, անպայման, հիշատակվում է նրա հայ լինելու հանգամանքը[53]։

Զազա-ալեւիական շրջանակներում աշխատող TIKKO կազմակերպության զոհվածների ցանկում[54] հանդիպում ենք երեք հայ զոհվածների կենսագրականներին` տիգրանակերտցի Արմենակ Բաքիրչյան (զոհված Խարբերդում` 1980թ.): Մարդինցի Նուբար Յալիմ (զոհված Ամստերդամում` 1982թ.): Կեսարացի Մանվել Դեմիր (զոհված Ստամբուլում` 1988թ.):

1953 թ Տիգրանակերտում ծնված Արմենակ Բաքիրչյանի զոհվելուց հետո մարտական ընկերները գաղտնի տեղափոխել են նրա աճյունը եւ, ըստ իր կտակի, թաղել üարաչ լեռներում։ Նրա հուղարկավորությունը վերածվել է ժողովրդական մեծ արարողության, որին մասնակցել են նաեւ մեծ թվով ՙթաքուն՚ հայեր[55]։

Այսպես` բազմաթիվ լրագրություններ, զեկույցներ եւ ուղեգրություններ բավարար հիմք են տալիս եզրակացնելու, որ Թուրքիայի պետական մտածողության տեսակետից` ՙԱնատոլիայի՚ հայության հարցը, ըստ ամենայնի ՙանցանկալի՚ փաստ է եւ, պետական անվտանգության ու երկրի ամբողջականության հետ առնչվող, լուրջ մտահոգություն եւ ապագայի հավանական գերխնդիր։

Թերեւս այս մտահոգությամբ է հիմնավորվում նաեւ 2003 թվակիր պետական շրջաբերականը, որով Թուրքիայի ներքին գործերի նախարարությունը, միանգամայն գաղտնի եղանակով, ցուցումներ է տալիս նահանգապետարաններին` պատկան նահանգների հայ եւ այլ էթնոկրոնական խմբերի մասին վիճակագրություն պատրաստել եւ առաքել կենտրոն[56]։

Պետք է ասել նաեւ, որ ՙթաքուն՚ հայության քաղաքական ձգտումները չեն արտահայտվում միմիայն ռազմա-քաղաքական գործունեությամբ: Վերջին տարիների բազմաթիվ երեւույթներից դատելով, կարելի է ասել, որ էթնիկ ինքնարծարծումը համարվում է ՙթաքուն՚ հայության քաղաքական խաղաղ գործունեության բաղադրիչը: Մշակույթի, արվեստի եւ քաղաքական բազմաթիվ գործիչներ հրապարակայնորեն խոսում են իրենց հայկական ծագման մասին: Թուրքիայի միջազգային հռչակ ունեցող üեմինիստ Հեդիե Սելման, ցավ հայտնելով հայերի սպանդի համար, պահը չի կորցնում շեշտելու իր հայկական ծագումը։ Նման մոտեցումն են ցուցաբերում իրավաբան üեթհիե Չեթինը, ռեժիսոր Ժակլին Չելիքը, նկարիչ Դենիզ Ալթըն, քաղաքագիտության ուսանող Սիդար Յումլուն եւ ուրիշներ: Մի շարք ՙթաքուն՚ հայեր իրենց հայ հարազատներին փնտրելու համար նույնիսկ բացահայտ հայտագրերով են հանդես գալիս Թուրքիայի ամենատարածուն լրատվացանցերում:

Ինքնարծարծման այս ալիքը հասնում է մինչեւ ինքնակազմակերպման: Այսօր սասունցի հայերին միավորող միությունից բացի Թուրքիայում աշխատում է նաեւ Սելահեդդին Գուլթեկինի կամ Միհրան Փրկիչի հիմնած ՙԴերսիմցի հայերի միությունը՚:

Ի՞նչն է ստիպում Թուրքիայի լրատվական, քաղաքական, կրոնական, գրական եւ իրավական զանազան հայ եւ ոչ-հայ գործիչներին եւ հասարակ քաղաքացիներին, ինչ-որ ձեւով, արծարծել ՙթաքուն՚ հայության հարցը, եթե ոչ` այն պարզ ու մեկին ճշմարտությունը, որ սույն հարցն ուղղակիորեն աղերս ունի հայապատկան տարածքներում վերապրած ու վերակերպված հայության ներկա իրողության հետ։

Բազմիցս ահազանգել ենք, որ Թուրքիայի վերակերպված հայության հետագա ճակատագրի հարցը հրամայական առաջնահերթություն պետք է համարել: Այդ հսկայական ներուժը, եթե այսօր անուշադրության մատնվի, կարող է ընթանալ տարերային զարտուղիներով կամ շահարկվել այլեւայլ ուժերի կողմից։ Իսկ հակառակ դեպքում այդ հսկայական ներուժը կարող է վերածվել պատկանելության գիտակցման եւ վերազարթոնքի ազգային շարժման:

---