Մելինե Անումյան
Մուդրոսի զինադադարի կնքումից հետո (1918 թ. հոկտեմբեր 30) Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտություն կրած Օսմանյան կայսրության սուլթան Մեհմեդ VI Վահիդեդդինը, Անտանտի կողմից թելադրվելիք հաշտության ծանր պայմանները մեղմելու նպատակով, հրամայեց նորընտիր վարչակազմի նախագահ Ահմեդ Իզզեթ փաշային հետաքննիչ հանձնախմբեր կազմել` պատերազմի տարիների երկու վարչակազմերի նախարարներին և Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամներին Օսմանյան կայսրությունը պատերազմի մեջ ներքաշելու և հայերի տեղահանությունն ու կոտորածները կազմակերպելու մեղադրանքների հիման վրա դատական պատասխանատվության ենթարկելու համար:
1918 թ. դեկտեմբերին կազմված ռազմական ատյանը 1919 թ. ապրիլից սկսեց երիտթուրքական կուսակցության և կառավարության անդամների դատաքննությունը:
Թուրք փաստաբանների ասոցացիայի նախագահ Ջելալեդդին Արիֆ բեյի գլխավորությամբ ամբաստանյալների շահերի պաշտպանությունն իրականացնող 16 դատապաշտպանները, ժամանակ շահելու և դատը հետաձգելու նպատակով, թե’ դատասկզբում, թե’ հետագա դատալսումների ընթացքում հարցականի տակ դրեցին ռազմական արտակարգ ատյաններիª նախարարների նկատմամբ դատաքննություն կատարելու իրավասությունըª այն վերապահելով գերագույն դատարանին և իրենց առարկությունները փորձելով հիմնավորել օսմանյան սահմանադրության մի շարք կետերով:
Պաշտպանող կողմը մասնավորապես վկայակոչում էր օսմանյան սահմանադրության 31-րդ հոդվածը, ըստ որի` հանցագործությունն ի պաշտոնե կատարելու դեպքում նախարարներին իրավազոր է դատել միայն գերագույն դատարանը: Ըստ պաշտպանող կողմի` հանցագործության անձնական բնույթ ունենալու դեպքում անգամ ընդդատությունը պետք է անցներ գոյություն ունեցող քրեական և ոչ թե ռազմական ատյաններին: Որպես փաստարկ բերվում էր նաև այն հագամանքը, որ օսմանյան խորհրդարանի Հինգերորդ հանձնախումբը, որը 1918 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին իրականացրել էր ամբաստանվող նախարարների հարցաքննությունը, որոշում էր ընդունել նրանց ուղարկել գերագույն դատարան:
Ռազմական ատյանը 1919 թ. ապրիլի 21-ին տեղի ունեցած դատալսման ժամանակ հերքեց դատապաշտպանների փաստարկներըª ռազմական դատարանի ոչ իրավունակության վերաբերյալ: Նախ մերժվում էր հանցագործությունների` պաշտոնական պարտականությունների իրականացման հետ կապված լինելու փաստարկը, նշվում էր, որ մեղադրյալները դատվում են ոչ թե որպես նախարարներ, այլ` որպես գաղտնի և դավադիր կազմակերպության անդամներ:
Ի պատասխան պաշտպան փաստաբաններիª քրեական (ոչ թե ռազմական) ատյանի իրավասությունը պաշտպանող փաստարկիª ռազմական դատարանը նշեց, որ շարունակում է գործել Իթթիհադի իշխանության տարիներին հայտարարված ռազմական դրությունը, որի դեպքում, ըստ ռազմական դրությանը վերաբերող 113-րդ հոդվածի, բոլոր քաղաքացիական օրենքները ժամանակավորապես կասեցվում են:
Դատարանը նմանապես մերժեց ամբաստանյալների այն փաստարկը, ըստ որի` օսմանյան խորհրդարանի Հինգերորդ հանձնախումբը որոշում էր ընդունել նախարարների գործերն ուղարկել գերագույն դատարան: Ըստ ռազմական դատարանի հերքման` սուլթանի կողմից խորհրդարանի լուծարման պայմաններում Հինգերորդ հանձնախմբի պատգամավորների քվեարկությունը չէր կարող օրինական համարվել:
Եվ, վերջապես, մեղադրյալներին դատելու համար ռազմական ատյանին շնորհվել էր անհրաժեշտ իրավասությունը՝ կայսերական հատուկ հրամանով, որն ուներ հրովարտակ-օրենքի ուժ:
Դատավարության երկրորդ նիստում, որը կայացավ 1919 թ. մայիսի 4-ին, դատարանը մեկ անգամ ևս հերքեց ատյանի իրավասության խնդիրը հարցականի տակ դնող փաստարկները՝ ընդգծելով, որ այդ որոշումն ընդունվել է ՙառանց շեղվելու Ղուրանի փառապանծ օրենքներից և լի է Աստծո հանդեպ երկյուղածությամբ՚:
Խնդիրը արծարծվեց նաև ժամանակակից մամուլում: Հիշատակման է արժանի հատկապես 1919 թ. Կ.Պոլսում Տիգրան Զավենի խմբագրությամբ լույս տեսնող ՙԺողովուրդի ձայնը՚ քաղաքական-հասարակական օրաթերթը, որի էջերում հրապարակվեցին խնդիրը լուսաբանող մի շարք հոդվածներ: Այսպես՝ 1919 թ. ապրիլի 20-ի համարում ռազմական ատյանի իրավասության խնդրի շուրջ իրենց տեսակետն են արտահայտել երկու նշանավոր իրավագետներ: Առաջինը, որը ցանկացել էր գաղտնի պահել իր անունը, շեշտում էր մեղադրյալների ոչ թե որպես նախարար, այլ՝ իբրև գաղտնի կազմակերպության անդամ դատվելու հանգամանքը: Նույն կերպ էր խնդիրը բացատրում նաև երկրորդը, որը ֆրանսիացի հայտնի փաստաբան Սեզար Բոնիեն էր:
Հաջորդ համարում հայտնի հայ իրավաբան Հմայակ Խոսրովյանը հարցը քննելիս համեմատական օրինակներ էր բերում ֆրանսիական իրականությունից՝ նշելով, որ նախարարներին դատելու իրավասությանը վերաբերող համանման օրենք գոյություն ուներ նաև ֆրանսիական սահմանադրության մեջ, սակայն օրենքը ոչ թե պարտադրում էր, այլ՝ կարելիություն ենթադրում: Գալով թուրքական սահմանադրությանը` հայ իրավաբանը պաշտպան փաստաբաններից պահանջում էր իրեն ներկայացնել որևէ բացառիկ օրենք, ըստ որի` սովորական դատարաններն իրավասու չեն դատելու նախարարներին: Որպես վերջնական փաստարկ՝ Խոսրովյանը բերում էր իթթիհադականների օրոք հայտարարված և դեռևս շարունակվող ռազմական դրությունը, որը կասեցնում էր քաղաքացիական, այդ թվում և՝ սահմանադրական բոլոր օրենքները:
Այնուամենայնիվ հարկ է նշել, որ պաշտպան փաստաբանների կողմից բերված նախարարների` ի պաշտոնե կատարած հանցագործության փաստարկը համապատասխանում էր իրականությանը. չնայած տեղահանության և կոտորածների նախնական որոշումներն ընդունվել էին Միություն և առաջադիմություն կուսակցության գաղտնի նիստերում, սակայն բռնագաղթի և ջարդերի պատասխանատվությունն ընկնում էր ամբողջ պետական ապարատի վրա, քանի որ ՙՏեղահանության մասին՚ օրենքը հաստատվել էր նախարարական և պետական խորհուրդների կողմից, և այն վավերացրել էր նաև օսմանյան խորհրդարանը:
Leave a Reply