ՍՐՏԱՅՈՅԶ ՆԱՄԱԿ ՄԸ

Վահէ Սամուէլեասն

 

Կը նուիրեմ Արմեն Յարութիւնեանին և Այնթապի հայրենակցական միութեան

Այս անգամ գլխաւոր նիւթս լուսանկարը չէ, կուզեմ ներկայացնել սրտայոյզ նամակ մը՝ նկարի ձևով:

Նամակը, ինչպէս կը տեսնէք, գեղեցիկ ձեռագրով հայատառ թուրքերէն է, սովորական չափի գծաւոր  թերթի մը երկու երեսներուն, գրուած 3 յուլիս

1917 թուականով:

Կարդացեք հայերէն թարգմանութիւնը, որ կատարեց թրքերէնի քաջածանօթ Տիար Տիրան Լոգմակէոզեանը: Ընթերցումը պիտի մղէ Ձեզ՝ մոտիկ անցեալի դէպքերուն տխուր խորհրդածութեանց…

 

Պոսթոն 3 յուլիս 1917

Սիրելի մայրս՝ Զարուհի Պետիկեան

Հալէպ 

 

Մայրի’կ 

Երեք–չորս տարիներէ ի վեր ձեզմէ ոչ մէկ լուր չստացայ, մանավանդ քրոջմես՝ Մերիյեյեն՝  բնավ: Հիւպատոսէն ձեր մասին երկու նամակ ստացայ, սակայն ձեզմէ ուղղակի նամակ մը կամ քարթ չեկավ: Հիւպատոսի նամակի մէջ կարդացի, որ ուղղարկած դրամս ստացուած է, ճիշտ է, թէ սխալ չգիտեմ, և այժմ օգնություն հասցնելիք ոչ մէկ միջոց  չմնաց: Ճանապարհները ամբողջութեամբ գոցվեցան, այլևս վիճակնիդ ի՞նչ կըլլայ. բան մը չեմ կրնար ըսել, միայն կրնամ երևակայել:

Սիրելի’ մայրիկ, արդեոք այն բախտին կարժանանա՞մ, որ ձեզի անգամ մը ևս ողջ առողջ տեսնեմ: Սակայն, եթէ վիճակը այսպէս ընթանայ, ես յոյս չունիմ: Սիրելի’ մայրիկ, ահավասիկ ես հայրենիքիս և ազգիս նկատմամբ ունեցած միակ պարտականութիւնս կատարելու համար կերթամ, ալ հերիք է, դանակը ոսկորին խվեցավ: Դարերէ ի վեր իր ղեկավարման տակ ճնշված վայրենի գազան թուրքի դէմ կերթամ պատերազմի: Ես մնամ՝ ձեր և մանուկներու վրէժը ով՞ առնէ: Ահա վրէժի  պահը այս պատերազմն է: Մայրի’կ, ինծի համար մի լար: Անպայման հպարտացիր, որ քո զավակներէդ  գոնէ մէկը քու վրէժդ առնելու ճանապարհով գնաց: Մահ մը ունինք պարտական, ուշ կամ կանուխ: Երանի~ հայրենիքի համար մեռնողին:

Սիրելի’ մայրիկ, ներէ ինծի՝ իմ որդիական պարտականութիւնս քու նկատմամբ կատարել չկարողանալուս համար: Ես ինչէ~ր կը երևակաէի, ինչերու~ հանդիպեցանք: Տեսածս երազներս ինչքան ահավոր ըլլալը ոչ լեզուն, ոչ ալ գրիչը կրնայ բացատրել: Սիրելի’ մայրիկ, Նազար մորեղբայրիս ունեցած  պարտքս  ամբողջութեամբ վճառած եմ, և անկէ զատ՝ անոր քովը վեց անգլիական լիրա և 50 տոլարանոց քարիւղի բաժնետոմս ունիմ, որ կամ կարժեւորուի կամ ալ չեղեալ կըլլայ: Այնպես որ՝ ես  այդ գումարը տուած ժամանակ անկէ յոյսս  կտրած էի, և ուրիշ բան մըն ալ. երբ որևէ ժամանակ դրամի կարիք ունենաք, ուղղակի Զաքէոս Նալպանտեանին դիմեցեք: Ես անոր քովը չորս հարիւր վաթսունյոթ տոլար (467dolar) ունիմ: Զաքէոսը ուսանած ատեն իրեն տարուէ տարի օգնեցի: Այս դրամը ձեր իրավունքն է, պահանջեցէք: Տարեկան 100 տոլար պիտի  ձեզի  տայ, որ այն ձեզի հինգ տարիի չափ կօգտէ: Այս խնդիրէն պրն. Յարութիւն Տաղլեանը և Կարապետ Պապոեանը և Աստուածատուրը տեղեակ են: Անոնք, ինչ որ պէտք է, ձեզի կօգնեն  այդ դրամը գանձելու համար: Նազար մորեղբայրիս քովը նկարներ ունիմ, անոնք ձեզի պիտի ղրկէ:

Սիրելի’ մայրիկս, ինծի համար  սիրտդ թող  չնեղուի, Աստուծոյ  կամքով ապագայ ազատ Հայաստանի  մէջ հանգիստ կեանք կանցնեք: Բոլոր ողջ մնացած ազգականներուն  ինձմէ բարևներ հաղորդեք: Անոնց աչքերն ու այտերն իմ կողմես համբուրեք: Իմ ողջ մնացած ընկերներուս ալ բարևներս փոխանցելու մի մոռնաք: Մնաս բարով, մայրիկ, մնաս բարով: Մտածէ որ, ինծի մեծցուցիր ազգին համար և առավել՝ վրէժի համար: Այժմ, սիրելի’ մայրիկ, ձեռքերեդ, աչքերեդ, նաև քրոջս և եղբայրներուս երեսներէն համբուրելով՝  ջերմօրեն կը բարևեմ:

 

Կարօտաբաղձ զավակդ՝  Յակոբ Պետիկեան

 

   

Իրականութիւնը գիտեմ, երևակայել պէտք չէ: Առաջին համաշխարհային պատերազմ «ճանապարհները ամբողջութեամբ գոցուած՚: Հայրենի տունէն բռնագաղթած ժողովուրդս կը տառապի սուրիական անապատին մէջ, մահու և կենաց տուայտանքով:

Մեր հերոսը յոյս  չունի որ մօրը կը տեսնէ, «մի լար, հպարտացիր՚, – կըսէ: Նուիրեալ մըն է Ան, «երանի որ իր ազգին ազատութեան կը զոհուի՚: Մեր ծնողաց կրած թշուառութեան ահաւորութիւնը, «ոչ լեզուն, ոչ ալ գրիչը կրնայ բացատրելե կըսէ, կը հաւատայ որ «Աստուծոյ կամքով, ապագայ ազատ Հայաստանի մէջ հանգիստ կեանք կանցընեք՚:

Պրպտումներուս իբր արդիւնք՝ կարելի եղավ 5000 կամաւորներէն բացահայտել նամակիս հեղինակին լուսանկարը: Տեսեք զայն, Ի~նչ հմայիչ տղայ է :

Հայ կամաւորները Կիպրոսի մէջ հետևած էին զինուորական  կրթութեան՝ ֆրանսական բանակի սպաներու ցուցմունքներով:

Արարայի ճակատամարտը տեղի ունեցաւ 19 սեպտեմբեր 1918-ին: Հաշուելով նամակի թուականին հետ՝ կը տեսնենք տասնչորս ու կէս ամսուայ միջոց, զորս լրիվ կը բաւարարէր նախապատրաստուելու համար:

Կամաւոր այնթապցի Յակոբ Պետիկեանը մաս կը կազմեր 5-րորդ գումարտակին: Կռուին առաջին օրուայ 21 նահատակներու մէջ է Ան, ծանր վիրաւորներէն երկու հոգի ևս կը մահանան մի քանի օր յետոյ: Ֆրանսացի գնդապետ Ռօմիէօ դամբանական խօսքին մէջ կըսէ «… երեկ՝ ամենափոքր շարժումն իսկ մահուան հրաւէր կը կարդար, մենք հպարտ մխիթարութիւնն ունինք հողին յանձնելու հայ հերոսները, բոլորն ալ առաջին գծին վրայ ինկած, իրենց դէմքերը դէպի թշնամին…ամենքն ալ պաշտպան սուրբերն են Արեւելեան  լէգէոնին…՚:

Հայկական լէգէոնը պատուաբեր մասնակցութիւն բերած է նաև Սուրիոյ և Լիբանանի համար մղուած մարտերուն: 1918-ի վերջին ամիսներուն մտած են Կիլիկիա, գրաւած են ռազմավարական կարևոր կէտեր:

Պատմութեանը  ծանօթ է ֆրանսացիներու խոստումներուն դրժումը: Պատերազմը վերջացած էր դաշնակիցներու յաղթանակով: Հայ լէգէոնականները կարևոր բաժին ունեցած էին արևելեան ճակատին մէջ, բայց Ֆրանս-Անգլիական  սակարկութեան ընթացքին նկատի առնուած չէր «փոքր  դաշնակիցիե շահերը, ֆրանսական ուժերու կողմէ Կիլիկիան պարպելու որոշումը աննկարագրելի խուճապ  և յուսալքում յառաջացուցած էր հայերու մէջ: Վերջ, Կիլիկիան լքուած էր: Թուրքը 500 տարուայ իր անիրաւ բռնագրաւումը օրինականացուց՝ ի վնաս Ֆրանսայի  արժանապատւութեան և ասպետական ոգիին: Հայ լէգէոնականին, համայն հայ ժողովուրդին գերագոյն զոհողութիւնները շահագործումի առարկայ և դաւադրութեան զոհ եղած էին՝ Կիլիկիայի հայերուն զրկելով  թուրք քեմալական հայատեաց ուժերէն պաշտպանուելու հնարաւորութենեն:

1925-ին Եգիպտոսի և Երուսաղէմի հայ լէգէոնականներ կը մտադրեն հերոսներու աճիւնները փոխադրել Երուսաղէմ՝ հայոց գերեզմանատուն, և յուշարձան մը կառուցել անոնց նոր գերեզմանին վրայ: Շնորհիվ օրուայ Պատրիարք Տէր Եղիշէ Արք. Դուրեանի աջակցութեան՝ ձեռնարկը կը յաջողի:

Արդե՞օք մեր հերոսի՝ Յակոբ Պետիկեանի ազգակաները կը կարդան այս գրութիւնս, ընթերցողները եթէ ծանօթ են Պետիկեան ընտանիքներու, կը խնդրեմ տեղեկացնեն, գուցէ յաւելեալ ծանօթութիւններ քաղենք մեր հերոսի մասին:

Վեց հարիւր տարիներ զուրկ ըլլալով պետականութենէ՝ 1918-ին ունեցանք առաջին հանրապետութիւնը՝ մեծ զրկանքներով, հայրենի տարածքի հազիվ թէ մէկ տասներորդի վրայ: 1921-ին մաս կազմեցինք Սովետական Միութեան, եօթանասուն տարիներ վայելեցինք պետական ապահովութիւն: Բարգաւաճեցանք, ունեցանք աթոմակայան, կառուցեցինք Արփա-Սևանն ու Երևանի մեթրոն: 1991-ին անկախացանք, յաւիտենական թշնամի  թուրքը  գողածածկ աշխուժացաւ: Շրջափակեց անզոր Հայաստանը, այս անգամ զէնքի ուժի տեղ՝ քաղաքակիրթ ճամբով խեղդամահ ընելու Հայաստանը: Մէկ միլիոն հայեր լքեցին հայրենիքը, իշխանաւորներ մենատիրութեան օրէնքով կողոպտեցին պետութիւնն ու ժողովուրդը: Սփիւռքը շուարած, յուսախաբ կ’սպասէ ձեռնածալ:

Յո՞ երթաս, Հայաստա’ն …

 

Երևան-Հալէպ

2009