Գոմքի Սուրբ Գևորգ վանքը

Պատմական ակնարկ

Վանքը որևէ պատմական աղբյուրում հիշատակված չէ, սակայն Ժ. Մ. Տիերին այն կարծիքին է, որ եկեղեցու նախագիծն ու պատմական իրադարձությունները վկայում են, որ եկեղեցին կառուցել է Վասպուրականի թագավոր Գագիկ Արծրունին 905 թ.` հայերեն անվամբ որպես Քարդչքան հայտնի շրջանը գրավելուց կարճ ժամանակ անց:

Վանքի հարավարևմտյան տեսքը Վանք տեսքը հարավ-արևելքից

Համաձայն ավանդության` վանքի առաջնորդը եղել է եպիսկոպոս Քարդչքանը, ով որոշել է վանքը վանքը դարձնել շրջանի ամենակարևոր վանքերից մեկը: 1022 թ., երբ հայոց թագավոր Սենեքերիմը Վասպուրականի թագավորությունը հանձնել է Բյուզանդական կայսրությանը, վերջինս կազմել է շրջանի եպիսկոպոսական վայրերի ցուցակը, որտեղ խոսվում է Սուրբ Գևորգ հայտնի վանքի մասին: Սա կարող է լինել Գոմսը:

Վանքի աևմտյան ափը Ծովախորշի մաշված ափի գիծը

Վանականները մի մասունք են պահել. պնդում են, թե այն Սուրբ Գևորգի գլուխն է, այդ պատճառով վանքն ուխտավայր է եղել: Շրջակա գյուղի գյուղացիները վանքն անվանել են «Ջոջգլուվանք» (այսինքն` Մեծ գլխի վանք): «Գոմսը», որը նշանակում է «գոմ», եղել է վանքին ամենամոտ գյուղի անունը: Այսօր շրջակա բնակավայրերի քրդերը կոչում են Քումուս, իսկ պաշտոնական անունը Չանաքդյուզյու է:

1. Եկեղեցու խորանի ապսիդ

2. Ճակատին գմբեթին նայելիս նայելիս

3. Անկյունային կամարներն ամրացնում են ճակատը

1830 թ., երբ քրդերի հարձակումները հաճախակի են դարձել, վանականները վանքը լքել են` ստիպված լինելով տեղափոխվել ավելի ապահով վայր` Գոմս գյուղ: 19-րդ դարի վերջում վանք վերադառնալու փորձը ավարտվել է անհաջողությամբ: Վայրի անմարդաբնակ լինելը ապահովել է վանքի պաշտպանությունը, սակայն, 1970-ականների սկզբներից սկսած, վանքը զգալի վնաս է կրել: Ի հավելումն սրա` 1990-ականներին Վանա լճի մակարդակը բարձրացել է, ծովախորշի ափը փլվել է, և վտանգ է ստեղծվել վանքն ամրացնող պատի հիմքի համար:

Նկարագրություն

Գյոլլու հովտի հյուսիսային եզրոին` դեպի Վանա լիճ նայող սարալանջի ամենաստորին լեռնագագաթ, ուղղահայաց արահետ է դուրս գալիս, որը, այնուհետև իջնելով արևելք, ավարտվում է Սուրբ Գևորգ եկեղեցու պարսպի մոտ:

Վանքը կառուցվել է Վանա լճի ափին` կոմպակտ և գրեթե քառակուսի նախագծով ամուր պարիսպների ներսում: Պարսպի քարը չի ամբողջականանում եկեղեցու կառուցվածքի հետ, ինչն էլ ցույց է տալիս, որ պարիսպը ավելի ուշ է ավելացվել. եկեղեցին սկզբում անկախ կառույց է եղել: Պարսպի հյուսիսարևելյան և հարավարևելյան անկյուններում օվալաձև պաշտպանական աշտարակներ կան: Պարսպի քարերը ներկայացնում են երկու առանձին հարկ: Պարսպի ներքևի երկու երրորդը կոպիտ, սակայն հարթ ու հավասար տեղադրված քարերով է պատված:

Տիերին նշում է 1760թ. մի արձանագրության մասին, որը գտնվում է հարավային ճակատում: Այնտող ասվում է. «Հիշե´ք Հիսուսին և մեզ` մեղավոր Տեր Բասիլին և վանական Լազարին, ովքեր կառուցեցին այս պարիսպը»: Պարսպի վրա կան նաև այլ արձանագրություններ: Որոշները դեռևս տեղում են, որոշներն էլ ընկել են գետնին:

Պատից պոկված արձանագրություն

Վանքի պարիսպների հարավում՝ գերեզմանոցի և արևմուտքում՝ հարթեցված ու հին ժամանկներից ավելացված հրապարակի հետքեր կան:

Դեպի բակ մուտքը արևելյան պարսպի հյուսիսային ծայրից է: Այս մուտքը փլուզվել է, սակայն Տիերին այն ամբողջական է տեսել: Մուտքի վերևում նշմարվում է փոքրիկ պատուհան: Սա մատնանշում է, որ, ոչ թե բակով, այլ մուտքով են ուղիղ անցել սենյակ:

Պատից պոկված խաչքար, որի վրա արձանագրություն կա

Կառույցի ուսումնասիրություն

Եկեղեցին մեծամասամբ կառուցված է կոպիտ քառակուսի թերթաքարե բլոկներից: Իսկ տեսանելի կարևոր տարրերը կառուցված են սև տուֆից, որն ավելի ուշագրավ է: Այդ տարրերի մեջ ներառվում են նաև քիվերը, պատուհանի կամարները, տանիքի ծեփապատման ժամանակ օգտագործված կտորները: Ներսում պատերի ցածր հատվածների կոպիտ քարե բլոկները ծածկված են հաստ ծեփի շերտով: Քիվի վերին մասը, այսինքն` գմբեթը, ճակատը, անկյունային կամարները, կամարները պատված են խնամքով կտրված տուֆով:

Վանքի հարավարևմտյան տեսքը Վանք տեսքը հարավ-արևելքից

Եկեղեցու միակ մուտքը արևմտյան ճակատից է, որը պարզ, ուղղանկյուն դուռ է` հաստ, սպիտակ քարե բլոկից հասարակ տաշված շեմով: Այստեղ կոպտորեն փորագրված արձանագրություն կա, սակայն բոլոր արձանագրությունները պետք է, որ հետագա շրջանին պատկանեն: Մուտքը հողի և քարի կույտից գրեթե խցանվել է, որի պատճատով շեմի տակից սողալով է միայն հնարավոր եկեղեցի մտնել:

Վանական համալիրի եկեղեցին ունի «գմբեթակիր սրահի» տիպի նախագիծ: Գմբեթի տակի նավը ուղղանկյուն է, իսկ գմբեթի ճակատը` օվալաձև: Ուղղանկյունուց անցումը օվալի իրականացվել է անկյունային կամարներով: Ճակատային մասում անսովոր երեք պատուհան կա, ամեն մի պատուհանի տակ ոչ խորը մեկական խորշ կա: Դրսից նայելիս ճակատը գրեթե կլոր է: Գմբեթը կոնաձև է: Կտուրի` տուֆի կտորներով ծածկը մինչ 1970 թթ. սկիզբը լավ վիճակում էր, սակայն այսօր մեծ մասը ոչնչացել է:

Խորանի ապսիդը կենտրոնական նավի հատակի մակերևույթի վրա է: Խորանի ապսիդի երկու կողքին երկհարկանի անկյունային սենյակներ կան: Վերին սենյակներ մտել են հյուսիսային և հարավային թևերի արևելյան պատերի վերին հատվածների ուղղանկյուն մուտքերից, հավանաբար շարժական սանդուղքի միջոցով: Հյուսիսարևմտյան և հարավարևմտյան անկյուններում ևս վերին սենյակներ կան, որտեղ մուտք են գործել արտաքին ճակատի ուղղանկյուն մուտքերից:

Գյոլլու հովիտ

Գոմսի կամ Քյումուսի հովիտը հանյտնի է որպես Գյոլլու հովիտ, որն արտասովոր երկրաբանական կառուցվածք ունի: Հովիտը շրջապատված է հարթ, հովհարանման գագաթներով: Հարթավայրը Վանա լճից բաժանված է միայն երկար և զառիթափ լանջով:

Հնում գարնանը, երբ ձյունը հալվում էր, սարալանջի թունելների ջուրը մինչ Վանա լիճ թափվելը հոսում էր հարթավայրի միջով` գոյացնելով մակերեսային լիճ: Հովտի եզրին մի գծի վրա գյուղեր կան: Մինչ 1915 թ. այս գյուղերի մեծամասնությունը բնակեցված է եղել հայերով: Դրանցից առնվազն երկուսը դեռևս ուշ միջնադարին պատկանող եկեղեցիներ ունեն: