Նախ՝ Կոմիտասին լռեցրեցինք, հետո էլ՝ Հրանտին

Օրալ Չալըշլար

«Միջազգային երաժշտության միություն» ընդունված երաժիշտների մեջ Կոմիտասն առաջինն էր, ով եվրոպացի չէր:

Կոմիտասն այս տարածքների մեծ երաժիշտներից մեկն է: Ծնվել է 1869 թ. Կուտինայում (Քյոթահիա): Քանի որ մանուկ հասակում կորցրել էր ծնողներին, հորեղբայրը նրան հանձնել էր հայերի հոգևոր կենտրոն համարվող Էջմիածին եկեղեցի, որպեսզի վանական դառնա:

«Միջազգային երաժշտության միություն» ընդունված երաժիշտների մեջ առաջին ոչ եվրոպացի երաժիշտն էր: Կոմիտասը, ով համարվում է նաև ժամանակակից հայկական դասական երաժշտության հիմնադիրը, ասպարեզ է եկել՝ հայկական երաժշտությունը միաձայնից դարձնելով բազմաձայն:

Երաժշտության հանդեպ սիրով լի երեխա էր: Անատոլիայի տարբեր վայրերից եկած դպրոցական ընկերներից լսած երգերն ու թյուրքյուներն է ժողովել: 1896 թ. գնացել է Բեռլին, որտեղ գեղարվեստի բնագավառում կրթություն է ստացել, սովորել է երաժշտագիտություն:

1899 թ. վերադարձել է Էջմիածին, որտեղ շարունակել է Անատոլիայի տարբեր քաղաքների վերաբերյալ հավաքագրման աշխատանքները: Հավաքել է հայ, թուրք, քուրդ ժողովուրդների երգերն ու պարերը, որոնք այնուհետև նոտայագրել է: 1910 թ. եկեղեցական աստիճանակարգին քննադատություններ ուղղելու պատճառով առաջացած լարվածության արդյունքում եկել է Ստամբուլ:

Ստամբուլում համերգներ է տվել, երաժիշտներ է պատրաստել և իր հավաքած նյութերը գրի է առել: Այն ժամանակաշրջանի օսմանյան մտավորականների մեջ իր ընդունակություններով ու երաժշտության իմացությամբ հատուկ տեղ էր զբաղեցնում: Պատրաստվում էր ստեղծել «Հայկական երաժշտության ակադեմիա», երբ վրա հասավ հանրահայտ 1915 թ. ապրիլի 24-ը (200-ից ավել հայ մտավորականներին Անատոլիա աքսորելու տարեթիվն է և համարվում է հայոց տեղահանության սկիզբը):

Աքսորյալների շարքերում էր նաև Կոմիտասը: Նրան փրկելու նպատակով գործի են անցնում օսմանյան մտավորականները: Որոշ ժամանակ անց, երբ նրան հաջողվեց աքսորից միայնակ վերադառնալ, նրա հետ աքսորված բոլոր հայ մտավորական ընկերները սպանվել էին:

Այլևս չկարողացավ ուշքի գալ: Խորը հոգեկան ճգնաժամի մեջ ընկավ: Նույնիսկ որոշ ժամանակ անց բուժվելու համար Փարիզ ուղարկեցին, սակայն դա էլ չօգնեց: Այդ օրվանից ի վեր նույնիսկ մի տող նոտա անգամ չգրեց: 1935 թ. վախճանվեց Փարիզում:

Այս հողի երգերն էին

Կոմիտասը թերևս երկար տարիներ հետո Ստամբուլում, որտեղ անց է կացրել իր կյանքի կարևոր հատվածը, առաջին անգամ հիշատակվեց երաժշտությամբ և իր ապրած կյանքի դառը պատմությամբ: Ոչնչացված այն պատմության, մեր չիմացած պատմության, գրքերում չգրված պատմության միջից դուրս եկավ ու եկավ:

Ակնդիրների շարքում էր նաև Մշակույթի և տուրիզմի նախարար Էրթողրուլ Գյունայը: Համերգի խորագիրն էր` «Կոմիտասի մեծարանք. Այս հողերի երգերը»: Հայ և թուրք արվեստագետները կատարում էին նրա երգերը:

Հետո էլ Հրանտին տարան

Կոմիտասը առաջին գնացողներից էր: Հրանտը Կոմիտասի պատմությունը հիշեցնողներից էր: Իմ սիրելի ընկեր Թյուբա Չանդարը Հրանտի կյանքի պատմությունը հատուկ աշխատությամբ («Էվերեսթ» հրատարակչություն) անմահացրել է: Հրանտը հետևյալ կերպ էր նկարագրել, թե ապրիլի 24-ին հայ մտավորականների այս ճամփորդությունը ինչպիսի տրամադրությամբ է հիշատակվել:

«Ի~նչ էլ լավ են հարմարեցվել «ապագան» և «երեխան»: Եվ թե ի~նչ վարպետորեն մտածված որակում է` տարիներ անց ապրիլի 23-ը, միայն Թուրքիայով չսահմանափակելով, համայն աշխարհի մանուկների հետ կիսելու գաղափարը»:  

«Ապրիլի 24-ը աշխարհասփյուռ հայ ազգի պատմության մեջ շատ կարևոր սև օր է: Երեք-հինգ հայ հավաքվելով` ձեռքները պաստառներ են վերցնում և դուրս գալիս փողոց: Ի՞նչ է այս ամենը նշանակում, ինչու՞ են այս մարդիկ ապրիլի 24-ին փողոց դուրս գալիս»:

«1915 թ. ապրիլի 24-ի լուսաբացի կողմերն էր: Հատկապես Ստամբուլի հայ մտավորականներին, գրողներին, արվեստագետներին, ուսուցիչներին, փաստաբաններին, բժիշկներին, պատգամավորներին մեկ առ մեկ հանում ու տանում են իրենց տներից… և այլևս չեն վերադառնում: Ահա այս օրը հանդիսանում է Օսմանյան կայսրության ողջ տարածքում իրականացված  «հայերի պատմական դրամայի» սկիզբը»:

«Չեմ կարող ասել, թե ով ինչպես կարող է դա հասկանալ. և’ հայ լինելու, և’ թուրքիացի, և’ ապրիլի 23-ը վերապրելու ողջ ոգևորությամբ և հաջորդ օրվա մի մասը լինելու ողջ տխրությամբ: Աշխարհի երեսին քանի՞ մարդ է բախվել այս դիլեմային:  Ո’չ հասկանալն է հեշտ, ո’չ էլ բացատրելը: Ցանկանաք, որ ոչ ոք չկանգնի այս դիլեմայի առաջ»:

Նախ՝ Կոմիտասին տարան, հետո էլ՝ Հրանտին… Երկու ճակատագիր, որ մեզ հիշեցնում են կյանքի փխրուն և պաղ երաժշտությունը և իրեն յուրահատուկ երևակայությունը…

«Ռադիկալ»

18.12.2010,