Երկրորդ աշխարհիկացում

Բասքըն Օրան

Այս պահին շատերը չեն գիտակցում, բայց չնայած պետությանը` Թուրքիան կարող է մտնել աշխարհիկացման մի երկրորդ փուլ` դարձյալ հայկական համայնքի ուղով:

Կարող է ասեք` «Պահոոո~: Բայց չէ՞ որ Թուրքիան առանց այդ էլ աշխարհիկ է, ի՞նչ առաջին, ի՞նչ երկրորդ: Այն էլ` «դարձյալ հայերի միջոցով»: Այդ ինչպե՞ս»:

Եթե շատ առաջ գնացինք, սկսենք սկզբից:

Նախ` որտեղի՞ց ի հայտ եկավ Թուրքիայի (կրոնին այդքան մոտ մի պետություն) աշխարհիկությունը: Կրոնական գործերի նախագահ, պրոֆեսոր Բարդաքօղլուն ասում է, թե «Օրենք մշակելիս Կրոնական գործերի վարչության կարծիքը հարցնելը հակասում է աշխարհիկությանը» (Ֆ. Քոզոք, «Ջումհուրիյեթ« օրաթերթ, 05.11.10), և 6 օր անց պաշտոնից հեռացվում: Համալսարաններում անգամ պետությունը միջամտում է կրոնական գործերին` մուսուլման աղջիկների գլխաշոր կրել-չկրելու հարցի կապակցությամբ, խառնվում է նաև ոչ մահմեդականների աստվածաբանական խնդիրներին` էկումենիկություն հասկացությունից մինչև պատրիարքի ընտրություն: Բայց ամենա-ամենավտանգավորն այն է, որ թե’ ժողովուրդը և թե’  (հազար անգամ եմ գրել դրա մասին) Վճռաբեկ դատարանն ու Պետական խորհուրդը չեն համաձայնվում մուսուլմանին «թուրք» անվանել: Էլ ի՞նչ աշխարհիկության մասին կարող է խոսք լինել:

Միակ եկեղեցին աշխարհում

Երկրորդ` հայերը եղել են Օսմանյան կայսրությունում առաջինը աշխարհիկ դարձած (այսինքն` աշխարհիկացած, հոգևոր և աշխարհիկ գործերն իրարից առանձնացրած) համայնքը: Բացի այդ` հայկական եկեղեցին միակն է աշխարհում, որն իր հոգևոր առաջնորդին ընտրում է ոչ կրոնական ներկայացուցիչների ձայների մեծամասնությամբ, քանզի 1839 թ. հռչակված Թանզիմաթի հաջորդ տարվանից սկսած մի ձայն էր բարձրացել Պատրիարքարան-ազնվականներ (ամիրաներ) հեղինակության դեմ` պոլսահայ արհեստավորների ձայնը: Սկսած 1844 թ. այդ միջին դասը մուտք գործեց Խառը ժողով, 1860-ից մասնակցեց պատրիարքի ընտրությանը: Ֆրանսիական սահմանադրության օրինակով 1863 թ. մշակված Հայ ժողովրդի կանոնադրությունը հիմնեց իր առաջին օրենսդիր մարմինը Օսմանյան պետության մեջ: Սույն մարմինը, 14 հոգանոց Հոգևոր ժողովից բացի, ուներ նաև 20 հոգանոց Աշխարհիկ ժողով: 1876 թ. օսմանյան սահմանադրությունը կրել է դրա անմիջական ազդեցությունը: Այդ դեպքերից անցել է 133 տարի: 1996 թ. «Ակօս»-ի հրապարակմամբ Հրանտ Դինքը և իր գործընկերները համայնքում սկիզբ դրեցին երկրորդ աշխարհիկացման գործընթացին, որովհետև թուրք «աշխարհիկ» պետությունը որպես հասցեատեր էր ընդունում միայն Պոլսո պատրիարքարանին: Պետությունը 1934 թ. փոխել է Աշխարհիկ ժողովի անվանումը, ապա` նրա իրավասությունները նախ` միայն վաքըֆներին է փոխանցել, հետո էլ` վաքըֆներն է հանձնել Վաքըֆների գլխավոր տնօրինությանը և 1936 թ. հռչակագրով զրոյացրել ժողովի գործառույթները:

Շա’տ լավ, բայց հայերի միջոցով «Երկրորդ թուրքական աշխարհիկացու՞մ»: Այո’, պարոններ, այն էլ` «աշխարհիկ» թուրքական պետության կողմից հայոց պատրիարքի ընտրությանը ներսից միջամտելու շնորհիվ: Հայր Դիալեկտիկան է: Եթե ենթատեքստերով եմ խոսում, ապա սկսենք` անդրադառնալով պետության գեներն արտացոլող վերջին միջամտությանը:

Միջամտություն` պատրիարքի ընտրությանը

Պատրիարք Մեսրոպ Երկրորդը Հրանտի մահից հետո վերջնականապես կորցրեց իր բանականության ունակությունները: Վախճանվեց` առանց մեռնելու: Փակվեց իր կացարանում: Կրոնական արարողությունները նրա փոխարեն կատարում էր Հոգևոր խորհրդի նախագահ, արքեպիսկոպոս Արամ Աթեշյանը: Երբ դրությունը հասավ այն վիճակին, որ այլևս անհնար էր դա թաքցնել համայնքից, ավանդույթի (քանզի այս հարցում որևէ պաշտոնական կանոն չկա) համաձայն` հիմնվեց Ընտրությունը նախաձեռնող հանձնաժողովը, որը բաղկացած է ոչ հոգևորականներից և պետք է ընտրության գործընթացը հասցնի ավարտին` Գերագույն ընտրական խորհրդի նման: Ի հայտ եկան թեկնածուներ: Հանդես եկան պաշտոնական դիմումով: Երկար ժամանակ սպասեցնելուց հետո Ստամբուլի նահանգապետարանը տվեց հետևյալ պատասխանը. «Պատրիարքը ողջ է: Մինչև Մեսրոպի մահը կարող եք ընտրել միայն «պատրիարքի գլխավոր փոխանորդ»: Այնինչ` նման պաշտոն երբեք չի եղել: Եղել է միայն «պատրիարքի փոխանորդ»-ի պաշտոն, որը զբաղեցրել է արքեպիսկոպոս Շահան Սըվաջյանը:

Այս խնդրի շուրջ երկար-բարակ զրուցեցի Ներքին գործերի նախարարության աշխատակցի և ԵՄ Գլխավոր քարտուղարության ներկայացուցչի հետ: Եթե ամփոփ կերպով ներկայացնեմ, ասացին հետևյալը. «Համայնքը բաժանվել է երկու խմբի: Միանգամից ստացվեց երկու դիմում: Ընտրությունը նախաձեռնող հանձնաժողովը նոր պատրիարք է պահանջում, իսկ Հոգևոր խորհուրդը` համապատրիարք: Որ մեկն էլ թույլ տայինք, մյուսին չէինք բավարարելու»:

Դիմումի պատասխանը ստանալուն պես Հոգևոր խորհուրդը ժողով արեց և «պատրիարքի գլխավոր փոխանորդ» ընտրեց Հոգևոր խորհրդի նախագահին` արքեպիսկոպոս Արամ Աթեշյանին, ըստ իս` երկար ժամանակով որպես «չընտրված փաստացի պատրիարք», որովհետև պատկերացում կազմելու համար հայտնենք, որ 1461 թ. ի վեր պաշտոնավարած 84 պատրիարքների կյանքի միջին տևողությունը եղել է 6 ու կես տարի, և Մեսրոպ Երկրորդը, Աստված երկար կյանք պարգևի իրեն, ֆիզիկապես նույնքան առողջ է երևում, որքան ես` 11 տարեկան հասակում:

Վերադարձ 1800-ական թվականներին

Եզրակացությունը հետևյալն է. այս պահին հայկական համայնքը վերադարձել է 1860-ականների սկիզբ: Իհարկե, նորին մեծություն Դիալեկտիկայի պահանջը հղի է այդչափ հետ գնացող արտակարգ ուշագրավ լուծումներով, այդ թվում նաև` համայնքի աշխարհիկացմամբ, ճիշտ այնպես, ինչպես ցանկանում էր Հրանտը: Ընտրությունը նախաձեռնող հանձնաժողովը, դեմ դուրս գալով նահանգապետարանի որոշմանը, դիմեց Պետական խորհրդին: Հայտնի չէ, թե ինչ որոշում կկայացնի այն ատյանը, որը ոչ մուսուլման քաղաքացիներին իր երեք տարբեր որոշումներում բնորոշել է որպես «ոչ թուրք», բայց այս գործընթացը աշխարհիկացում է, ինչպես նաև` հանուն թափանցիկության մղված պայքարի առաջին լիցքը:

5.359 հոգու ստորագրությունը կրող մի հաղորդագրություն հրապարակած «Ուզում ենք ընտրել մեր պատրիարքին» նախաձեռնությունը 2010 թ. դեկտեմբերի 1-ին մի խնդրագիր է հղել վարչապետ Էրդողանին և պահանջել «սկսել պատրիարքի նորմալ ընտրությունների գործընթաց, որը վերջ կդնի հայկական համայնքի ներսում ի հայտ եկած հուզմունքներին»: «Ակօս» շաբաթաթերթի այս տարվա նոյեմբերի 5-ի համարում հրապարակվել է մի տեղեկություն, ըստ որի` Պատրիարքարանի ֆինանսական հանձնաժողովի բոլոր անդամները Աթեշյանի հետ ունեցած տարաձայնությունների պատճառով սկսել են հավաքաբար հրաժարական տալ:

Անհնար է այլևս կանգնեցնել: Այս գործընթացը, ճիշտ այնպես, ինչպես եղավ 19-րդ դարում, զարկ է տալու Թուրքիայի աշխարհիկացմանը, որովհետև այն, որ թե’ ալևիները և թե’ ոչ մահմեդականները հաշտվում են այսչափ հակաաշխարհիկ միջավայրի հետ, հակասում է աշխարհի գեներին: Ոչ մահմեդականներին քեմալականների համեմատ հազար անգամ ավելի մեղմ վերաբերմունք ցուցաբերող (օրինակ` ի վերջո Հեյբելի կղզու գույքը Ֆեների հունաց պատրիարքարանին հանձնած) «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության դիրքորոշումը ինչո՞վ պետք է մեկնաբանվի` բացի գեներից: Երկու բացասականի միավորմամբ` 1. Տիրապետող միլլեթի գաղափարախոսությամբ, 2. «Պետական գեներով»: Առաջինը «տիրապետության տակ գտնվող միլլեթին» համարում է մուսուլմաններին անխոս ենթարկվող, իսկ երկրորդը առաջինից էլ վատ է, քանի որ, ոչ մահմեդականներին անընդհատ իր թաթի տակ պահելուց բացի, այլ բան չգիտի: Հենց այս պատճառով էլ ահավոր խուսափում է պատրիարքի ընտրությունը կանոնակարգելուց: Ոչ մուսուլմաններին ենթակա է պահում այն վճռից, որը սուլթանական հրովարտակի պես պետք է դուրս գա տիրապետողի բերանից: Երանի թե «Որ մեկն էլ թույլ տայինք, մյուսին չէինք բավարարելու»-ն լիներ խնդիրը:

«Հոր կողմից թուրք և վստահության արժանի»

Մայիսի 27-ի հեղաշրջման հեղինակները այն հարաբերական դեմոկրատ մթնոլորտում հրապարակել էին 18.06.1961 տարեթվի որոշումը` «Պատրիարքի ընտրության հրահանգ» անվան տակ, բայց «Մեկանգամյա կիրառման և հետագայի վերաբերյալ ոչ մի իրավական դրույթ չարտահայտելու պայմանով»: Ավելին` որպես թեկնածու կարող էր առաջադրվել (a) այլընտրանք` «Հոր կողմից թուրք եղող անձը» և (b) այլընտրանք` «Թուրքիայի Հանրապետության կառավարության վստահությանն արժանի մեկը»: Վերոհիշյալ հրահանգի 30-րդ հոդվածում գրված է անգամ երդման տեքստը: Ավելին` հրահանգը ամեն ընտրության ժամանակ պետք է ստանա պետության վավերացումը: «Տերն (պետությունը) է որոշում արդարությունը» ասող պետությունը չի ցանկանում կանոնակարգել այս գործընթացը:  

Մյուս կողմից էլ՝ Արդարություն և զարգացում կուսակցության կառավարությունը չի ասում, թե «Եթե խմբերի եք բաժանվել, հանրաքվեի ձևով մի բան անցկացրեք և ինձ հաղորդեք, թե որ տեսակետն է տիրապետող»: Պարտադրում է իրեն ավելի մոտ համարող հոգևորականին բերել գոյություն չունեցող մի պաշտոնի: Ավելին` Էգեմեն Բաղըշն անգամ հանձնվում է «երկու բացասականին». Բրյուսելում կայացած «Կրոնական ազատությունները» թեմայով կոնֆերանսում այն հարցին, թե «Ինչու՞ է կառավարությունը միջամտում հայոց պատրիարքի ընտրությանը», տալիս է հետևյալ պատասխանը. «Արամ Աթեշյանը պատրիարքի առողջ եղած ժամանակ նրա ամենավստահելի ընկերն էր, և Մեսրոպ Երկրոդն Աթեշյանին էր իրեն տեղակալ նշանակել»: Ես վստահում եմ հայր Դիալեկտիկային: Եթե որևէ «աշխարհիկ» պետություն այդչափ մոտ է կրոնին, ապա աշխարհիկացումն անխուսափելի է:

radikal.com.tr
04.12.2010