Արևելյան Բայազետն ու հայերը

Օռլանդո Գալումենո

Օսմանյան կայսրության շրջանում Բայազետի սանջակը (ներկայիս անունը Արևելյան Բայազետ է), կազմված էր Բայազետի, Դիյադինի, Քարաքիլիսեի, Ալաշկերտի և Այնթաբի կազաներից: 1914 թ. կատարված բնակչության հաշվառման համաձայն` ընդհանուր առմամբ սանջակում ապրում էր 13 412 օսմանահպատակ հայ, որոնցից 11 972-ը առաքելական, 1.411-ը կաթոլիկ և 29-ը բողոքական: Իսկ սանջակի կենտրոն հանդիսացող Արևելյան Բայազետի բնակչությունը կազմում էր 7 հազար մարդ, որից 2 հազարից ավելին  հայեր էին: Արևելյան Բայազետի Աբդիգոր թաղամասում, որտեղ գտնվում էին Սուրբ Կարապետ և Սուրբ Վարդան եկեղեցիները, եղել է երկու հայկական եկեղեցի և մի որբանոց:

Կենտրոնական կազա Արևելյան Բայազետին կից գյուղեր, որտեղ ապրել են հայեր. 

Արզափ գյուղ. ունեցել է 1.200 բնակչություն, երկու եկեղեցի, չորս վանք և որկու դպրոց:

Մոսուն գյուղ. ունեցել է 800-ին մոտ բնակչություն, մեկ եկեղեցի, երկու վանք, երկու դպրոց:

Քորում գյուղ. ունեցել է 375 հոգուց բաղկացած բնակչություն, մեկ եկեղեցի:

Մերյեմանա (Աստվածամայր) գյուղ. մեծամասնություն են կազմել քրդերը: Գյուղում ապրել է մոտ 40 հայ:

Իսկ Արևելյան Բայազետ սանջակի մյուս կազայում` Քարաքիլիսե (հետագայում ստացել է Քարաքյոսե անվանում)/, 4.500 հոգուց կազմված բնակչության կեսը կազմել են հայերը: Գյուղաքաղաքում եղել է երկու հայկական դպրոց, որոնցից մեկը՝ օրիորդաց, մյուսը` արական:

Քարաքիլիսե կազայի հայաբնակ գյուղերն են` Յերանոս, Չամըրլը, Քազի, Քըհըդըր, Մենգեսեր, Մեզիրե, Թաշլըչայ, Աշխան, Երիցու, Յոնջալու և Զիրո:

Նույն ժամանակաշրջանում Արևելյան Բայազետ սանջակի Ալաշկեր կազայի կենտրոն հանդիսացող Թոփրաքքալեում ապրել է մոտ 1.400 հայ: Գյուղաքաղաքում գտնվել են Սուրբ Աստվածածին և Սուրբ Կիրակոս վանքերը, ինչպես նաև՝ մեկ դպրոց, որը կոչվել է Սուրբ Աստվածածին: Ալաշկերտ կազային կից օսմանահպատակ հայերով բնակեցված գյուղերն էի` Ամադ, Խոմսուր, Քյոշեք, Մոլլա Սուլեյման, Յերիցուգյուղ, Զեյդգան և Քայաբեկ: 

Արևելյան Բայազետի վերջին կազայի` Այնթաբի կենտրոնում` Թութակում, ապրում էր փոքրիկ հայ համայնք: Կազայի ամենամեծ հայկական բնակավայրը Փաթնոսն էր, որտեղ ապրում էին մոտ 400 օսամանահպատակ հայեր և ուներ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Անթաբի հայաբնակ գյուղերից էին` Արաբոլի, Ասմար, Ղարղալեք, Մելան, Մուսսիգ, Գոշք և Պարթև:

Արևելյան Բայազետի համար մինչ օրս գործածված անուններն են` Դարյունք, Բայեզիդ, Բայազիթ, Դողուբեյազիթ, Դողուբեյազիդ, Նավո Բայազիթ կամ Դթողուբայազիթ… Այսպիսով՝ երբեմնի Արևելյան Բայազետը ներկայում վերջանում է, սակայն դեռ շարունակվելու է:

«Ակօս», թիվ 764

26.11.2010