Հարցազրույց Օսկան Ալպերի հետ` «Աշուն» ֆիլմի մասին

 Բեմադրիչ և սցենարիստ համշենահայ Օսկան Ալպերը ծնվել է Արտվինում (Խոփա), ավարտել Տրապիզոնի լիցեյը: 1992 թ. սովորել է Ստամբուլի համալսարանի բնագիտության ֆակուլտետի ֆիզիկայի բաժնում, իսկ 1996 թ.` ընդունվել Ստամբուլի համալսարանի գիտության պատմություն բաժինը, որն ավարտել է 2003 թ.: 1996 թ. սկսած ասիստենտություն է արել այնպիսի տեղերում, ինչպիսիք են Միջագետքի մշակութային կենտրոնը, Նազըմ Հիքմեթի անվան մշակույթի տունը: 2000 թ. ասիստենտություն է արել տարբեր գեղարվեստական ֆիլմերում, այդ թվում` Յեշիմ Ուստաօղլուի նկարահանած ֆիլմերում: Բեմադրիչի առաջին ինքնուրույն ստեղծագործությունը «Մոմի»-ն է, որը Համշենի բարբառով նկարահանված կարճամետրաժ ֆիլմ է, իսկ «Մելանխոլիան և ռապսոդիան Տոկիո քաղաքում» վավերագրական ֆիլմը նկարահանվել է Ճապոնիայում: Ռեժիսորի նկարահանած մեկ այլ փաստագրական ֆիլմ է «Մի գիտնականի հետ ճանապարհորդություն` ժամանակի մեջ»-ը: «Աշուն»-ը այս բեմադրիչի առաջին լիամետրաժ ֆիլմն է, որ մրցանակների է արժանացել բազմաթիվ փառատոներում:

Թարգմանաբար ներկայացնում ենք  ՙԲիրյաշամ՚ ամսագրի հարցազրույցը Օ.Ալպերի հետ:

Հարց-Ըստ էության, ֆիլմում բազմաթիվ խնդիրներ են բարձրացված: Ֆիլմում արտացոլված են թե’ Թուրքիայի նորագույն պատմությունից հատվածներ, թե’ կործանված սոցիալիզմի իրականությունը և թե’ պատկերներ` դրան սահմանամերձ գավառից: Ինչպե՞ս եք կարողացել մեկտեղել այդ բոլոր թեմաները:

Պատասխան-Իրականում երբ արվեստի ոլորտին վերաբերող որևէ նախագիծ ես սկսում, դա չես անում միանգամից : Դա ստացվում է տարիներ շարունակ քեզ վրա ներգոծություն  ունեցած բազմաթիվ երևույթների ամբողջության արդյունքում: Իմ դեպքում այդ ամբողջության հիմքում ընկած է այն, որ մանկությունս անցել է այն գավառում, որը սահմանակից էր այնպիսի մի երկրի, ինչպիսին էր Խորհրդային Միությունը: Եվ իհարկե, չնայած Խորհրդային պետության սոցիալիզմի փլուզմանը, 90-ականների համալսարանական երիտասարդությունը, որոնց շարքերում էի նաև ես, նախընտրում էին ձախակողմյան շարժումները: Այդ շարժումները, ինչպես նաև` առավելապես Սևծովյան շրջանում իրեն զգացնել տվող այնպիսի սոցիալական երևույթներ, ինչպիսին էր, օրինակ, «Նատաշայի խնդիրը», որի ազդեցությունն ավելի շատ զգալի էր/է կանանց ու երեխաների, ինչպես նաև` երիտասարդների վրա, այդ ամենը, ինչին ականատես էի դառնում նաև ես` որպես փլուզման համար վճարված գին, երբ գործի անցա` այդ ամենը բացատրելու համար, կամաց-կամաց ձևավորվեց այս պատմությունը: Վերջինիս հիմնասյուներից մեկը հենց դա էր: Արդեն իսկ երբ հայացք ենք գցում հերոսների վրա, հասկանում ենք, որ պատմությունը կառուցված է չորս չափանիշներով: Առաջինը` Էքան, խորհրդանշում է փլուզված սոցիալիզմը, երկրորդը` Յուսուֆը` Թուրքիայի վերջին քսանամյակի երիտասարդության պատմությունը, երրորդը` մայրը` գավառը և ոչնչացման եզրին գտնվող համշենական մշակույթը, իսկ չորրորդը` ինքը գավառը, բայց ոչ որպես հովվերգություն, այլ գավառի ներսում եղած տաղտուկն ու նեղությունը, որը խորհրդանշում են Միքայելը և գավառացի կին Ասիյեն, որին ֆիլմում առաջնային պլան մղելը, ըստ էության, ինձ մոտ առանձնապես չի հաջողվել…

Ֆիլմի սցենարը կազմել եմ այս բոլոր խնդիրների վերաբերյալ դիտարկումներիս, կարդացածիս և ուսումնասիրություններիս հիման վրա:

Հարց-Չնայած ֆիլմում տեղ գտած դեպքերին` այստեղ նկատելի է անընդհատ ընդգծվող մի իրականություն` տեղադրությունը և լեզուն, որոնք հանդես են գալիս որպես ինքնապահպան միակ երևույթներ: Ի՞նչ եք ուզում ասել դրանով:

Պատասխան-Երևույթներից մեկը, որն ուզում եմ ֆիլմում ընդգծել, տվյալ շրջանում այն գործընթացների արտացոլման խնդիրն է, որոնք արտահայտվում են գլոբալիզացիա, ուրբանիզացիա և արևմտականացում հասկացություններով, ինչպես նաև` մշակույթների ոչնչացումը, բոլոր վայրերի` իրար նման լինելը, տարբերությունների վերացումը, ամեն ինչի նույնացումը: Ես այդ պատճառով էլ կածում եմ, որ դրա դեմ անչափ կարևորվում են տեղական լեզուներն ու մշակույթները: Ըստ իս`այդ ամենը շատ որոշիչ է պատմությանս հերոսների կերտման առումով: Այդ պատճառով էլ կարծում եմ, որ այդ տեղական մշակույթներին պետք է վերաբերվել որպես մեկական հարստության` ազգային կամ ազգայնամոլ մոտեցումից հեռու դիրքորոշմամբ: «Մոմի» կարճամետրաժ ֆիլմում ևս, որը նկարահանել եմ 8 տարի առաջ, ցանկացա տեր կանգնել իմ լեզվին ու մշակույթին և նպաստել դրանց պահպանմանն ու զարգացմանը: Դրա համար էլ իմ նկարահանած ֆիլմերում կարևորում եմ համշեներենի կիրառումը: Տեղական մշակույթի պահպանման գործում որոշիչ են լինում կանանց կերպարները: Այս ֆիլմում ևս մոր կերպարը պատկերացրել եմ որպես մշակույթի հարատևության, տարիներ շարունակ դրա պահպանման խորհրդանիշ:

Ուզում եմ նաև հավելել, որ եթե անգամ «Աշուն» ֆիլմում արտացոլված մյուս թեմաները հաշվի չառնենք էլ, միայն ոչնչացման եզրին գտնվող և ոչնչացված համարվող մի մշակույթի և լեզվի արտահայտումն այս ֆիլմում բավարար է` այն քաղաքական ֆիլմ դիտարկելու համար: Սա քաղաքական վարվելակերպ է, մշակութային բազմազանության պահպանմանն ուղղված վարվելակերպ…

Հարց-Այս հարցը տալիս եմ, քանի որ խոսք բացվեց լեզվի մասին. լազերենով հաղորդակցվող լազերը տարիներ շարունակ համատեղ ապրել են համշենցիների հետ: Այն, որ ֆիլմում դրա մասին, այդ առնչությունների վերաբերյալ որևէ ակնարկ չկա, արդյոք թերի չի՞ դարձնում ֆիլմը:

Պատասխան-Այո’, անկասկած, իրականությունն այդպիսին է, սակայն եթե այդ իրականությունն արտացոլվեր ֆիլմում, այն կդառնար էկլեկտիկ: Ես լազերենին կամ լազերին չեմ անդրադարձել ոչ թե անտարբերության պատճառով, այլ ուղղակի ֆիլմն ունի իրեն հատուկ պատմություն, բացի այդ` այն փաստագրական ֆիլմ չէ և նպատակ չունի ճանաչողական տեղեկություններ հաղորդել շրջակայքի մասին:

Հարց-Ֆիլմում բնության պատկերներ կան: Այս պատկենրեն անգամ տխրություն են արտահայտում: Որտեղի՞ց է առաջանում այդ թախիծը:

Պատասխան-Ես կարծում եմ, որ բնությունն իմաստավորվում է մարդու միջոցով արվեստի բոլոր ճյուղերում, լինի դա կինեմատոգրաֆիա, թե լուսանկարչություն: Դրա համար էլ բնությունն օգտագործել եմ Յուսուֆի հոգեվիճակը մեկնաբանելու համար: Այդ բնապատկերը Յուսուֆի հոգեկան աշխարհն է: Նրա ներքին ձայնն է, ներքին փոփոխությունները, թե’ ձմեռնամուտը, թե’ մահը, բոլորը Յուսուֆի հոգեվիճակներն են:

Թախիծը սևծովյան շրջանի մշակույթի հետ էլ առնչություններ ունի: Ոչ միայն համշենցիների, այլև լազերի և անգամ կովկասյան մյուս մշակույթների հիմնական առանձնահատկությունն է թախիծը: Պուշկինը մի բանաստեղծություն ունի, որում ասում է, թե «Ի՞նչ կլինի, ինձ մոտ վրացական թախծոտ երգեր մի’ երգիր»: Կովկասցիները, չնայած իրենց հրաշալի բնական պայմաններին, թախծոտ են, որովհետև այս կողմերում շատ են եղել պատերազմներ, աքսորներ ու կործանումներ: Մևնույն ժամանակ առկա է անելանելիությունը, որը նույնպես թախիծ է բերում:

Մյուս կողմից էլ այս պատմության մեջ այն մելանխոլիկ Յուսուֆն է, որը մեռնելու վրա է: Յուսուֆի առնչությունն այս վիճակի հետ մելանխոլիկ է… Ո’չ հասարակությանն է հարմարվել, ո’չ էլ կարողացել է այն փոխել: Մելանխոլիայի պատճառը հենց այս բազմաթիվ իրավիճակներից է բխում:

Հարց-Մենք կարծում ենք, որ ֆիլմում  պատկերված բնության տեսարանները կարևորվում են նաև թե’ այդ շրջանի մարդկանց և թե’ մեր կողմից բնության հանդեպ օտարացման հաղթահարման, ամենօրյա տեսարաններին այլ աչքով նայելու տեսանկյունից: Իսկ Դուք ի՞նչ եք կարծում:

Պատասխան-Արվեստի նպատակն է բացահայտել գեղեցիկի հանդեպ մարդու մեջ եղած զգացումը և զարգացնել գեղագիտական ընկալումը: Բնության գեղեցկության ընկալումը կարող ենք տարածել կյանքի բոլոր բնագավառների վրա: Ֆիլմն իհարկե ունի նման դեր: Այդպես ենք վարվում անտարբերության հաղթահարման նկատառումով: Քանզի այսչափ գեղեցիկ բնության մեջ այդքան տգեղ իրականություն թերևս աշխարհի ոչ մի անկյունում հնարավոր չէ գտնել: Դա շատ մեծ մշակութային էրոզիայի վկայությունն է… Բաթումի և Խոպայի միջև համեմատությունն անգամ բավարար կլինի դա հասկանալու համար: Այն դեպքում, երբ մարդիկ աշխատում են կարիքավոր վիճակից դուրս գալու համար, իրենց ձեռքից փախցնում են իրենց ամենամեծ հարստությունը` բնությունը:

Հարց-Ֆիլմը հուսահատեցնո՞ղ է:

Պատասխան-Ո’չ: Չնայած Յուսուֆի ու բնության մահին` նրա մահվանից քիչ առաջ ի հայտ եկած սերը, Օնուրին տրված մաթեմատիկայի դասը և խոստումը պահելը, պարկապզուկին նոր շունչ հաղորդելը և լեզվի ու մշակույթի պահպանման մասին ուղերձը, որ տալիս է ֆիլմը դրսից… մի՞թե սրանք իրական ու մեզ տրված միակ հույսը չեն:

Հարց-Այն, որ ներկայացրել ես քեզ քաջապես ծանոթ տարածքն ու մարդկանց և այդ ամենը մեկնաբանել այդ մարդկանց և նրանց ապրած վայրերի միջոցով, առավելությու՞ն է եղել քեզ համար, թե՞ խնդիրներ է հարուցել:

Պատասխան-Մի խոսք կա, որը շատ եմ սիրում և հաճախ կրկնում: Ուզում եմ հիշեցնել Չեխովի հետևյալ խոսքը. «Նախ պատմիր քո փողոցի մասին»: Մի արտահայտություն, որը կիրառելի է իր առաջին ֆիլմը նկարահանող, առաջին անգամ երաժշտություն ստեղծող յուրաքանչյուրի համար: Չեխովը հենց դա է խորհուրդ տալիս երիտասարդ գրողներին: Այստեղ իմ փողոցն է, այն վայրերը, որտեղ անցել են մանկությունս ու պատանեկությունս: Իմ լեզուն, մշակույթը, քաղաքական նախասիրությունները որոշած այս տարածքը, բնությունը, մի խոսքով` սևծովյան շրջանը հենց իմ փողոցն է: Այդ պատճառով էլ ես, այստեղից ճամփա ընկնելով, ուզեցի ստեղծել թե’ տեղական և թե’ տիեզերական մի պատմություն: Դա շահավետ է բոլոր տեսակետներից…

Ձգողականության գործընթացի տեսանկյունից ևս ինձ ծանոթ մարդկանց մեջ լինելու առումով նույնպես բազմաթիվ առավելություններ տեսա: Այն, որ շատ մարդիկ անփոխադարձ նվիրումով և կամավոր կերպով ինձ օգնեցին, նպաստեց, որ գործն արագ առաջ գնա:

Հարց-Ի վերջո ի՞նչ ճանապարհ կառաջարկեք այն երիտասարդներին, ովքեր ուզում են զբաղվել արվեստով, կինեմատոգրաֆիայով կամ գրականությամբ:

Պատասխան-Հեռուստատեսությամբ տարածվող պոպուլյար մշակույթը կարծիք է ձևավորել, թե արվեստ ստեղծելը հեշտ և արագ հասանելի մի բան է: Դա ճիշտ չէ: Արվեստը պահանջում է տարիներով կուտակված փորձ: Նախ որոշենք, թե ինչ ենք ուզում անել, ապա  մեր մեջ զարգացնենք ընթերցելու մշակույթ: Հնարավորինս շատ և տարբեր մարդկանց ճանաչելու համար պետք է հետևել ավելի հանգամանալից մշակութային ստեղծագործությունների և աշխատել հասկանալ դրանք: Սեփական փողոցի մասին պատմել կարողանալու համար պետք է ճանաչել ուրիշ փողոցներ: Դրան կարելի է հասնել գրքերի կամ իրական ուղևորությունների միջոցով: Այլ մշակույթների ուսումնասիրությունը, դրանք հասկանալու ձգտումը շատ մեծ առավելություն է տալիս երիտասարդ արվեստագետներին:

Վերջում մի բան էլ հավելեմ: Այն մի քանի օրը, որ ֆիլմիս ցուցադրության կապակցությամբ անցկացրի այստեղ, բավարար եղավ, որ հասկանամ, թե որքան դժվար է գավառում արվեստի և մշակույթի գործերով զբաղվելը: Այս համատեքստում, ըստ իս, հրաշալի է, որ այստեղ լույս է տեսնում այնպիսի ամսագիր, ինչպիսին «Բիրյաշամ»-ն է: Մաղթենք, որ դա կարճ ժամանակում բոլորը հասկանան:

Այս հանդեսի ապագա ընթերցող ծնողներին հետևյալն եմ ուզում ասել. շատ կարևոր են պատանիներն ու երեխաները: Կործանվող բնության հետ մեկտեղ մարդիկ էլ են կործանվում: Այստեղից-այնտեղից լսում եմ այնպիսի բաների մասին, ինչպիսիք են թմրանյութերի տարածումը լիցեյներում կամ անհավատալի այլասերության առաջացումը մարդկային հարաբերություններում: Դրա համար էլ պետք է ավելի շատ զբաղվել երեխաներով: Դա երբեմն կարող է արտահայտվել` նրանց իրենց սեփական լեզուն կամ այլ լեզուներ սովորեցնելով, երեխաների համար մշակութային միջոցառումներ կամ արշավներ կազմակերպելով: Նման փոքր, բայց համատեղ կազմակերպված միջոցառումները երիտասարդների մեջ խրոխուսում են այլ զգացմունքների և հակումների զարգացումը: Տղամարդիկ ուզում են ամեն բան միայնակ անել, մինչդեռ ընտանիքի կամ ընկերների հետ որևէ բան ստեղծելը ավելի հաճելի է: Պետք է երեխաների և պատանիների մեջ խրախուսել արվեստի, գրականության կամ նյութական որևէ բան ստեղծելու ձգտումը: Թեև քաղաքապետարանը դաշնամուրի անվճար դասընթացներ է կազմակերպում, սակայն ընտանիքները հետաքրքրություն չեն ցուցաբերում դրանց հանդեպ: Դա ուղղակի անհավատալի է: Այլ դեպքում նման հնարավորություն ունենալու համար մադիկ ստիպված են լինում բավականին մեծ գումարներ ծախսել, արդեն իսկ նման հնարավորություն, հարուստներից բացի, մյուսները չեն ունենում: Իսկ այս դեպքում դաշնամուրը փտում է: Հետո էլ երիտասարդներին քննադատում ենք, թե անհարգալից են կամ դատարկապորտ: Իսկ ի՞նչ անեն, եթե մենք նրանց օրինակ չենք ծառայում` արվեստին, բնությանը, հողին ներդաշնակ կյանք վարելու առումով:  Անգամ երբեմն նման միջոցառումներ կազմակերպելը ոչ կարևոր, անկապ բաներ ենք համարում:

http://www.biryasam.com.tr/sanat/ozcan-alper.html