Մեր ժողովրդի «իրական» արժեքները

Զեյնեփ Գամբեթթի

Բողազիչի համալսարանի դասախոս

Որքան որ թուրքացման պատմությունը զարգացել է քաղաքական շահերի ուղղությամբ, նույնքան էլ քաղաքական է այս ժողովրդին մուսուլմանական բնակչության վերածելը:

Աշխարհիկների դեմ տարվող պայքարի ամենակարևոր հիմնասյուներից մեկը բնական թվացող արտահայտություններն ու կիրառումները հարցականի տակ դնելն է: Քանի դեռ քայլում ենք նման ճանապարհով և քանի դեռ տեսնում ենք աշխարհը երկու մասի` աշխարհիկի/մուսուլմանի բաժանած իշխանության ինքնահակասումն ու փակուղիները, ի հայտ է գալիս ընդհանուրը բնորոշելու ցանկության խնդրահարույց լինելը: Քանզի ակնհայտ է, թե «Թուրքիան աշխարհիկ է, աշխարհիկ էլ մնալու է» պնդումը ում ինչպես է բացառել, ում վրա` ինչպիսի ճնշումներ գործադրել: Պարզ է, որ այդ պնդումն իրականում տիրապետություն հաստատելուն ուղղված արտահայտություն է, որը չի համապատասխանում «իրականությանը» և ձգտում է ջնջել սեփական պատմության հետքերը:

Սակայն գոյություն ունի նաև դրա հակառակին հավակնող մի պնդում ևս, որն էլ բավականին անզոր է իր իշխանական ռեֆլեքսը հարցականի տակ դնելու հարցում. խոսքն այն պնդման մասին է, համաձայն որի` այս հողերը մուսուլմանական տարածքներ են, իսկ այստեղի ժողովուրդն էլ իրականում ունի մուսուլմանական արժեքներ: Գլխաշորի մասին քննարկումների ժամանակ մուսուլման մտավորականների շուրթերից հաճախ լսված այդ պնդման կողմնակիցները, բավարար չհամարելով աշխարհիկների և մուսուլմանների միջև հակադրության վերստեղծումը, դրանցից մեկը կոդավորում են որպես իրական, մյուսը` արհեստական: Կարևորը սահմանելու տեսանկյունից` այդ պնդումը ոչ մի ձևով հետ չի մնում քեմալիստական պնդումներից: «Ժողովուրդը մուսուլման է» արտահայտությունը բոլորովին էլ ոչ անմեղ սահմաններ է գծում «այստեղին» և «մեզ» պատկանողի և չպատկանողի միջև: Քանզի դրսից «ներմուծված» մի գաղափարախոսություն եղող, այստեղի կամ մեր մշակույթի տեսանկյունից չստացված թթխմոր հանդիսացող այս արտահայտությունը իշխանություն հաստատելու մի ձև է: Այն օտարացման արտահայտչամիջոցներից մեկն է, և թաքցված պատմությունը հեռու է իդեալական լինելուց: Ինչպես որ «Թուրքիան թուրքերինն է» արտահայտությունը ջնջում է թուրքացման պատմության, այդ կոտորածներով և ճնշումներով հունցված պատմության հետքերը, այնպես էլ նման ոճրի մեղսակիցն է «Թուրքիան մուսուլմանական է» արտահայտությունը, որովհետև թաքցնում է իր կարելիության պայմանը: Որքան որ թուրքացման պատմությունը զարգացել է քաղաքական շահերի ուղղությամբ, նույնքան էլ քաղաքական է այս ժողովրդին մուսուլմանական բնակչության վերածելը:

Եթե մեզ ընկալենք միայն այստեղին պատկանելու կամ չպատկանելու հարթությունից, մի՞թե անհրաժեշտ չի լինի, որ ընդունենք, թե իսլամը ևս երեկ է ներմուծված եղել: Քանզի իսլամը «ներմուծված» հավատք է, որը թուրք կոչված ժողովուրդն ընդունել է «սրի հարկադրանքով», կրոն, որն Անատոլիայի ժողովուրդներին պարտադրվել է իշխանությունների միջոցով և գերիշխանության տակ վերցրել այն բոլոր տարբեր կրոնները, որոնք եղել են իր մուտք գործած վայրերում: Դա մոռանալը նշանակում է ժխտել, որ նախքան թյուրքական ցեղերի արշավանքները՝ այս հողերը եղել են քրիստոնյա կամ բազմաստված: Այդ դեպքում ստիպված կլինեք անգամ ժխտել նաև, որ ոչ մահմեդական մշակույթներին պատկանող անհամար խորհրդանիշներն ու կիրառումներն այսօր դեռ գոյություն ունեն: Ի վերջո խեթերը, հելլենիստական քաղաքակրթությունը, հռոմեացիներն ու հսկայական Բյուզանդիան ցնդող նյութեր չէին, որ անհետ կորչեին: «Խճանկար» բառը մի պահ դադարում է կարգախոս լինելուց, եթե անգամ «մեր ժողովրդի» մշակույթը կազմված լինի ոչ թե մաս-մաքուր մուսուլմանական, այլ` խճանկարային տարրերից և հավատքներից:

Երբ պնդում եք, թե 20-րդ դարի սկզբին Անատոլիան ունեցել է 99 տոկոսով մահմեդական բնակչություն, բացահայտ սուտ եք ասած լինում, քանզի ոչ մահմեդականները, այսինքն` հայերը, հույները, ուղղափառները, հրեաները, ասորիները, քաղդեացիները և եզդիները զգալի կշիռ ունեին բնակչության մեջ: Բնակչության ճնշող մեծամասնությանը մուսուլմանական դարձնելու համար նախ անհրաժեշտ եղավ այդ ոչ մահմեդական բնակչությանը այս հողերից «մաքրել»` ցեղասպանության, տեղահանության, փոխանակման, Լինչի դատաստանի, կողոպուտի, ճնշումների և բռնության միջոցներով: Մահմեդականացման պատմությունը սկսեք՝ որտեղից ուզում եք, սակայն մինչև 1980-ական թվականները, երբ մնացած վերջին ասորիներն էլ զանգվածային կերպով աքսորվեցին այս հողերից, չեք կարող խոսել «ինքնըստինքնյան և արդեն իսկ միշտ այս վայրերին պատկանող» մուսուլմանությունից: Նմանապես հիշե’ք նաև, թե ինչպես է սուննիական գերիշխանությունը դարեր շարունակ հեղել ալևիական և բեքթաշիական արյունը, որպեսզի կարողանա որպես ճշմարտություն ներկայացնել «հասարակություն, որի մեծամասնությունը նամազ է անում» արտահայտությունը:

Նրանք, ովքեր պնդում են, թե այս հասարակությունն անքակտելի կապ ունի իսլամի հետ, ստիպված են աչքաթող անել, թե որ գործընթացների միջով անցնելուց հետո է հաստատվել իսլամի գերիշխանությունը: Ըստ իրենց` Արևելքից եկածը հակազդեցություն չէ, իսկ Արևմուտքից եկածը դատապարտված է առհավետ օտար մնալուն: Այնինչ մեր արևելցի լինելն էլ ազատ չէ քաղաքական շահարկումներից: Անտիկ Հունաստանում այս տարածքների անվանումը «Անատոլիկե» էր, որը նշանակում էր «արևի ծագած տեղը»: Հետագայում Արևելահռոմեական պետության բնակիչները դարձած քրիստոնյաները դարձան «արևելցիներ»: Երբ այս տարածքներում հիմնվեցին մուսուլմանական պետություններ, Արևմուտքի և Արևելքի միջև եղած մտային սահմանը որոշակիացվեց կրոնական տարբերության միջոցով: Արևելքի և Արևմուտքի միջև եղած սահմանը գծվել է նման մակընթացությունների և տեղատվությունների մեջ, ձևավորվել տարբեր իշխանություների շահերի ուղղությամբ: Սակայն միշտ աչքաթող է արվում այն հանգամանքը, որ ի հայտ եկած «ռումի» բառը չի արտահայտում ուղղափառ հույներին, և որ այն մի աշխարհագրական տերմին է, որը յուրացվել է օսմանյան ընտրախավի կողմից` իրեն հասարակ ժողովրդից ու Արևելքից առանձնացնելու նկատառումով: Օսմանյան էլիտան Հանրապետությունից շատ առաջ էր զարգացրել այն ցնորքը, թե Բալկաններն «առավելություն» ունեն Անատոլիայի (այսօրվա արտահայտությամբ` Արևմուտքը` Արևելքի) նկատմամբ:

Մինչդեռ իսլամը որպես ինքնություն ընդունած մտավորականների կարծիքով Հանրապետությունը «ժողովրդից և ժողովրդի արժեքներից» հեռանալու աղբյուրն է: Նրանք ևս արևմտականացումն ընթերցում են Հանրապետության` իրեն վերագրած պատմական դերի հարթությունից, այսինքն` հենց Հանրապետության նման են խոսում:  Մուսուլման մտավորակնները, ովքեր զարմանալի բնականությամբ յուրացրել են այն պաշտոնական ֆանտազիան, ըստ որի` մենք օսմանյան շրջանում հետամնաց ենք եղել իսլամականության պատճառով, բայց Աթաթուրքի շնորհիվ հասել ենք աշխարհիկ, ժամանակակից, արդիական, արևմտյան քաղաքակրթության մակարդակին, նույն նախադասությունները կրկնում են հակառակ տրամաբանությամբ. «Նախկինում առաջավոր էինք, որովհետև տիրապետող էր իսլամականությունը: Աթաթուրքի պատճառով հեռացանք մեր էությունից. դարձանք Արևմուտքի պատճենը»: Մուսուլմանները, ովքեր նույնությամբ պահպանել են պաշտոնական վարկածը և բավարարվել միայն նրանում եղած «լավի» ու «վատի» շեշտադրումները փոխելով, պարզեցմանը հակառակ բարդ իրականությունը նկատելու փոխարեն` ընդամենը մի ֆանտազիան փոխարինում են մյուսով: Նրանք նույնպես անխախտ կերպով պահում են այն ծագումնաբանությունը, որը քեմալիստները վերագրում են իրենց պատմությանը` ասելով, թե ամեն բանի սկիզբը Հանրապետությունն է:

 Այդ ծագումնաբանությունը շրջելու գործողության` ամենից շատ հեգնանք հարուցող կողմն այն է, որ նույնն է այն ժողովուրդը, որին, ըստ իրենց, փրկել են քեմալիստները, և որի իրական արժեքների ներկայացուցիչները հենց իրենց են համարում մուսուլմանները: Հանրապետությունը իրական արժեքները ժողովրդին վերագրելով` որպես էլիտարիստ` կնիք էր դրել օսմանյան արժեքների վրա: Նա կրոնի փոխարեն առաջնային պլան էր մղել ազգայնականությունը, քանզի իր իշխանության կառուցման համար անհրաժեշտ և առանցքային տարրեր էին լեզուն ու ցեղը, իսկ մուսուլման մտավորականները, դրա բովանդակության մեջ տարբերություն մտցնելով, կրկնում են հենց նույն գործողության նմանակը: Նրանց համոզմունքով իրական արժեքները դարձյալ «ժողովրդի» մեջ են, բայց այս անգամ ընդգծված արժեքը մուսուլմանությունն է: Այն ժողովրդական արժեքները, որոնք հանրապետականները փրկել են Օսմանյան պետության ճանկերից, այս անգամ մուսուլմաններն էլ փրկելու են Հանրապետության ձեռքերից: «Ժողովուրդը», որը փրկվելու է այնպիսի «ներմուծված» արժեքներից ու երևույթներից, ինչպիսիք են մոդեռնիզմը, աշխարհիկությունը և հանրապետությունը, վերադառնալու է իր էությանը:

Այն դեպքում, երբ քեմալիզմի պատճառով չարչարված հատվածը հայտնում է իր տուժած լինելու մասին, իհարկե, շատ մտածելու տեղիք է տալիս տիրապետող լեզվի նման վերարտադրումը: Այստեղ խնդիրն այն չէ, թե այն «էական» առանձնահատկությունները, որոնց առնչությամբ ուզում ենք շեշտել, թե պատկանում են որևէ տեղի կամ հասարակությանը, պատմության որ կետից ենք գտնելու և ի հայտ բերելու: Ազգայնականները մեր «ցեղի» ծագումը բխեցնում  են Միջին Ասիայից, բայց անմիջապես աչքաթող են անում խաղը փչացնող այնպիսի մանրուքներ, ինչպիսին է, օրինակ, այն, որ ոչ բոլորս ենք շեղաչք: Քեմալիզմը հաստ գծեր է տանում օսմանյան ու հանրապետական շրջանների միջև և ժխտում, որ ժողովրդավարական պայքարն ու, անգամ, աշխարհիկության գաղափարը եղել է իրենից առաջվա ժամանակաշրջանների ժառանգությունը: Ամեն մի գաղափարախոսություն հարկադրված է լինում իր համար ծագումնաբանություն ստեղծել: Ըստ իս` այս հարցում հիմնական խնդիրն այն իմպուլսն է, որը թելադրված է այս  անհրաժեշտությունից: Բոլորին համասեռ դարձնելու, բազմազանությունն ու տարբերությունները ժխտելու, խառնածինությունը թաքցնելու ցանկությունը մղում է «էություն» փնտրելուն: Պետք է մարդու գլուխն ավազի մեջ թաղված լինի, որ չտեսնի այդ երևույթի վտանգավոր լինելը: Քանզի մոռացության է մատնվում, որ այսօր Անատոլիայում սեկուլյար ռեֆլեքսները իսլամի պես տիրապետող են, որովհետև առնվազն 200 տարվա պատմություն ունեցող «արդիականացման» պատմությունը, անկախ բոլորի ցանկությունից, ազդեցություն է թողել «ժողովրդի» վրա, և որ դրանից «ազատվելու» համար պետք է նորից մամլիչի մեջ խցկել ժողովրդին:

Մի՞թե որևէ մտավորականի պարտականությունը չէ` ընդունել, որ իրական իսլամի, իրական աշխարհիկության նման ֆանտազիաների գոյությունն ապացուցելու ջանքերը արդարություն և խաղաղություն չեն կառուցում: Մի՞թե պետք չէ ժողովրդին միատարր դարձնող արտահայտություններն այլևս մի կողմ թողնել և ընդունել, որ այս հողերում, գլխաշորավորների հետ մեկտեղ, տեղ ու մշակույթ ունեն նաև սեկուլյարիզմը, ոչ մահմեդականությունը, ալևիականությունը, եզդիները, շամանիզմի տարրեր կրող մահմեդականությունը (այսինքն՝ այն կիրառումները, որոնք տեղը եկած դեպքում հորջորջվում են որպես «ժողովրդական իսլամ» և ենթադրվում որպես ՙոչ իրական իսլամ՚) և նույնիսկ անհավատությունն ու աթեիզմը:

gambetti@boun.edu.tr

Թարաֆ օրաթերթ

26.10.2010