Առանց «գյավուրների» մնացած Գյավուր թաղամասում…

Մեր ընկերներից Հելին Ալփի հետ Դիարբեքիրի Գյավուր թաղամասում շրջած Մարկոսյանը, որի մանկությունն անցել է հենց այստեղ, արեց հետևյալ մեկնաբանությունը. «Այսպես կոչված, «գյավուրը» գնաց, իսկ թաղամասը մնաց»:

Նախկինում Գյավուր թաղամասն էր: Հիմա «գյավուրը» գնացել է, և մնացել է միայն թաղամասը… Այս խոսքերը պատկանում են 1938 թ. Դիարբեքիրում ծնված հայ գրող Մկրտիչ Մարկոսյանին: Մարկոսյանի հետ, որը «Ասա’, Մարկո’ս, ո՞րտեղացի ես», «Գյավուր թաղամասը» և «Ուլունքաշար» գրքերի հեղինակն է, դեպի իր ծնված-մեծացած տունը քայլեցինք նախկինում Դիարբեքիր անունով հայտնի Սուրիչի շրջանի Գյավուր թաղամասից, որտեղ նա գնդակ էր խաղացել:

Առանց մինարեի մզկիթ կարո՞ղ է լինել, կամ էլ եկեղեցի՞` առանց աշտարակի

Գտնվում ենք այն վայրում, որը նախկինում մուսուլմանների կողմից կոչվել էր Գյավուր թաղամաս: Այն թաղամասը, որտեղ ապրել են հայեր, քաղդեացիներ, ասորիներ, իսկ մի փողոց ներքև` հրեաներ: Այսինքն` հին Դիարբեքիրում: Մկրտիչ Մարկոսյանի հետ հանդիպում ենք Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու պարտեզում, որը Դիարբեքիրի երկու եկեղեցիներից մեկն է, և որի վերականգնողական աշխատանքները շարունակվում են արդեն երկու տարի: Մեզ հայտնի տարեթվով` այն հիմնվել է 800-ական թվականներին: Ասում են, որ Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին` 1400 քմ տարածքով և հոյակապ աշտարակով, մի ժամանակ եղել է Միջին Արևելքի ամենամեծ եկեղեցին: Մկրտիչ Մարկոսյանի խոսքերով` երբ 1915 թ. հայերը ցրվել են` ուլունքաշարի ուլունքների պես, այս եկեղեցին էլ է լքվել ու միայնակ մնացել… Իսկ եկեղեցու աշտարակը փլվել է` հրետանային զարկերով և այն պատճառաբանությամբ, թե եկեղեցու մոտ գտնվող Ուլու մզկիթի մինարեից ավելի բարձր է եղել: Եկեղեցին մեծապես տուժել է այն պեղումների պատճառով, որն արել են գանձ որոնողները, իսկ սյուները գետին են տապալվել` անտերության արդյունքում, եկեղեցու արձանագրություններն էլ գողացվել են: Եկեղեցին ամբողջովին թալանվել է: Պատերազմի ժամանակ օգտագործվել է` որպես ռազմաբազա, այստեղ բազմիցս հրդեհներ են եղել, նույնիսկ մի ժամանակ որպես պահեստ է օգտագործվել` «Սյումենբանկ» հիմնարկի կողմից… Ի հեճուկս այս ամենի` կանգուն մնացած Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին 1955 թ. վերադարձվեց իր իրական տերերին: Ներկայում այստեղ վերականգնողական աշխատանքներ են իրականացվում: Վերակագնումը դեռ սպասում է Հուշարձանների խորհրդի հաստատմանը: Եկեղեցին, իհարկե, վերակագնվում է` առանց աշտարակի, բայց այսքանն անգամ հրաշք է Դիարբեքիրի հայերի համար: Այն տարիներին այս եկեղեցին Դիարբեքիրում օգտագործում էին միայն 50-60 հայ ընտանիքներ:

            «Ամեն այցիս հետ ինչ-որ բան է պակասում»

Մարկոսյանը և իր ընտանիքն էլ են այդ վերջին մնացած հայերից: Վարպետ գրողն ասում է «Այս եկեղեցում եմ կնքվել»: Հարցնում եմ, թե ինչ է զգում տարիներ անց: «Ամեն այցիս հետ ինչ-որ բան է պակասում. ոչ մի բան այնպես չէ, ինչպես որ` էր հեռանալուս ժամանակ»,-ասում է անօգնական ձայնով: Մարկոսյանը Դիարբեքիրում, ուր եկել էր անցած օրը, մեկ առ մեկ ստուգել է այն ամենը, ինչ թողել էր տարիներ առաջ: Ասում է, որ հոգնած է, բայց ինձ չի վիրավորում: Եկեղեցուց քայլում ենք դեպի Մարկոսյանի տուն: Դիարբեքիրում գտնվող այս թաղամասը, որտեղ նախկինում միայն քրիստոնյաներ են  բնակվել, ներկայում հայտնի է Խանչեփեք անունով: Թաղամասի նոր բնակիչների ճակատագիրը ևս դառն է եղել` առնվազն հայերինի չափ: Այս թաղամասը դարձել է այն քրդերի հարկադիր բնակավայրը, որոնց նախկին տները ավերվել են կամ հրկիզվել, և որոնք ստիպված են եղել գյուղից գաղթել քաղաք: Մարդ մի պատմությունից մյուսին է թռնում այս «քուչաներում»: Շարունակեցինք քայլել եկեղեցու աջ կողմով: Դարձյալ մանուկներ կային այն փողոցներում, որտեղ մի ժամանակ վազվզել է նաև Մկրտիչ Մարկոսյանը: Երերալով դեպի ներքև քայլելիս Մարկոսյանն ասում է. «Հայրս 1915 թ. «աքսոր»-ից հետո մնացած հայերի թիվը որոշելու համար մի ուլունք էր քաշում իր համրիչի միջից և ասում. «Այստեղ այսքան հայ կա»: Հիմա ոչ ոք չի մնացել: Ո’չ իմ տունն է առաջվա պես, ո’չ էլ փողոցներն են նախկինի նման: Քարերի որակն անգամ փոխվել է»: Շարունակում է պատմել. «Քաղդեացիներն ու ասորիները մեր դրկից հարևաններն էին: Հրեաները բնակվում էին ներքևի փողոցում, որի հիմիկվա անվանումը Քորե թաղամաս է: Մենք էլ նրանց «Մոշե» /Մովսես/ էինք ասում: Բոլոր տները քարաշեն էին: Բազալտե քարով կառուցված, շքեղ տներ էին դրանք»: Այս ամենն ասելիս հոգոց է հանում և հավելում. «Հիմա այս ամենը հետնախորշերի է վերածվել»: Ըստ իր պատմածի` մուսուլման երեխաներն իրենց հետևից քրդերեն «խաչո», թուրքերեն էլ` «գյավուր» էին կանչում: Վախենում էին: Իսկ եկեղեցու սպասավոր Արսենի հետևից էլ ամռանը ձմերուկի կճեպ, ձմռանն էլ ձնագնդիկ նետելով` «Քահանա~, քահանա~, ա’ռ քեզ» գոռացող երեխաներ էին պատահում: Երբ ասում եմ, թե «Ես այդ ձևով չեմ գրի», միջամտում է ասելով. «Հենց նույնությամբ էլ գրի’ր»:

            Գտնվում ենք Մկրտիչ Մարկոսյանի փողոցում

Երբ հասնում  ենք եկեղեցու եզրին, ասում է. «Սա տուն է: Շերամագործությունը երեք տան մեջ էր կատարվում, դրանցից մեկն էլ սա էր»: Ուղիղ դիմացը ցույց է տալիս Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու քահանա Արսենի տունը. «Այս տնից մնացած միակ բանը պատուհանի նմանվող երկաթե վանդակաշարն է»,-ժպտում է,-«Այստեղից սիրահետում էի Արսենի աղջիկներին»: Այս խոսքերից անմիջապես հետո էլ հպարտությամբ ցույց է տալիս այն փողոցը, որի անունը տվել էր: Երբ կարծում էինք, թե այս ճանապարհը շարունակություն ունի, անսպասելի կերպով մի փոքրիկ ճանապարհ է հայտնվում մեր առաջ, որը այն նեղ ու փոքր փողոցներում դեպի աջ է շրջվում: Ամենաշատը չորս քայլ ենք անում: Ասում է. «Ահա’ իմ տունը»: Կանգ ենք առնում և դուռը թակում… Ներսից իրենց գլուխներն են հանում 10 տարեկանին մոտ մանուկներ, ապա գալիս են տան տիրուհիները եղող կանայք: Ներս մտնելու թույլտվություն ենք խնդրում ասելով, թե «Կարելի՞ է»: Թույլտվություն ստանալով ենք մտնում այն տունը, որտեղ ծնվել ու մեծացել էր Մարկոսյանը: Այդ տունը, ուր մուտք ենք գործում, իրականում այն տունն է, որի պատուհանները բացվում են դեպի նույն բակը: Մարկոսյանը պատմում է, որ հնում այնտեղ ապրել են իրենց ազգականները և հորաքույրը: Բակից իրենց տունն առանձնացված էր մի նոր երկաթե դռնով: Չենք կարողանում բակ մտնել, քանի որ այնտեղ երկաթե դուռ էին տեղադրել, և դուռը կողպված էր: Այն ջարդուփշուր եղած ավերակ հիշեցնում է: Սկսում է պատմել. «Այս պարտեզում վազվզում էինք: Կային նռան և թթի ծառեր: Ունեինք սենյակներ, որոնց «էյվան» էինք ասում: Սովորաբար բակում փոքրիկ ջրավազաններ էին լինում, որոնց արդուզարդի ջրավազաններ էինք անվանում: Լողում էին այդ ջրավազաններում: Մեր տունը երկհարկանի և չորսսենյականոց էր: Բոլորս էլ աղքատ էինք: Յուրաքանչյուր ընտանիք ապրում էր մի սենյակում: Սենյակները 15 քմ էին: Մենք յոթ եղբայր էինք: Բակը, լոգարանն ու զուգարանը ընդհանուր էր: Միասին էինք  ապրում` պապերով-տատերով: 1915-ից հետո միայն երեխաները մնացին: Մեկը` դարբին, մյուսը` քարտաշ, մեկ ուրիշն էլ` ոսկերիչ: Իմ ընտանիքից չորս կորուստ ունեցանք, որոնցից երկուսը հորեղբայրներս էին: Հայրական տատս միայն այդ պատճառով էլ խելագարվել էր: Մենք փրկվել էինք մի կերպ»:

            Հայերեն սովորելու համար գնացի Ստամբուլ

Մարկոսյանի հայրը եղել է ատամնատեխնիկ: 1915-ի դեպքերի ժամանակ չորս տարեկան է եղել, սակայն Սիվերեքում կորել է: Մինչև 17 տարեկանը ապրել է որպես մուսուլման: Չորս տարեկան հասակում նրան թլպատել են և Սարգիս անունը փոխել Ալիի: Իրականում իր` «ֆիլլա», այսինքն` հայ երեխա լինելու մասին իմացել է հետագայում: Մարկոսյանի հայրն իր զավակին միջնակարգ դպրոցից հետո ուղարկել է Ստամբուլի հայկական դպրոց, որպեսզի հայերեն սովորի: «Ըստ էության, առաջին անգամ որոշ չափով հայերեն եմ սովորել քահանա Արսենի տանը, որը տեսնելու ենք քիչ անց: Հիմա այդ տունը սրճարան են դարձրել»,-ասում է Մարկոսյանը:

Հարցնում եմ, թե «Երբ Դիարբեքիր եք գալիս, որտե՞ղ եք մնում»: «Հյուրանոցում»,-ասում է և հավելում,-«Ես կարոտում եմ մանկությունս: Այն ժամանակվա մթնոլորտն եմ կարոտում: Թերևս կցանկանայի, որ այստեղ մի տուն ունենայի, բայց ի՞նչս էր ավելանալու: Չեմ կարծում, թե երջանիկ կլինեմ այդ դեպքում: Չէ՞ որ չեն լինելու Հակոբը, Վանեսը: Եթե այդ մթնոլորտը չի լինելու, ի՞նչ իմաստ ունի: Այլևս Գյավուր թաղամասից միայն թաղամասն է մնացել, գյավուրը չկա: Լավ եղավ, որ Ստամբուլ գնացի»:

  Հելին Ալփ

 Թարաֆ օրաթերթ

27.10.2010