Դերսիմը և Սաբիհա Գյոքչեն

Օրհան Միրօղլու

Անցյալ շաբաթ հրավիրվեցի Բալչիչեք Պամիրի «Խոսքը քոնն է» հաղորդմանը, և այս թեման կրկին օրակարգ մտավ: Նորից խոսեցինք Ստամբուլի անատոլիական հատվածում գտնվող օդանավակայանը Սաբիհա Գյոքչենի անունով կոչելու և սրա դեմ իմ ցուցաբերած հակազդեցության մասին: Երբ հաղորդումից առաջ ինձ զանգահարած կինը հարցրեց,թե Ստամբուլ մեկնելու համար ինքնաթիռի իմ ամրագրումը «Սաբիհա Գյոքչեն» օդանավակայանում եմ կատարում, պատասխանեցի. «Բայց ես այդ օդանավակայանից չեմ օգտվում և չեմ նստում այն ինքնաթիռները, որոնք այնտեղ վայրէջք և թռիչք են կատարում»:

Անհրաժեշտ է նշել, որ իմ այս խոսքերը ինձ զանգահարած կնոջը չափազանց զարմացրեցին: Ինչ էլ որ լինի՝ շշմելու բան է՝ լսել մեկին, ով բողոքում է օդանավակայնի անունից:

Այս տարի բավականին քննարկեցինք Դերսիմում տեղի ունեցածը: Բնականաբար, չի մոռացվելու Քրդական հարցում Օնուր Օյմենի առաջարկած այս «մոդելը», Դերսիմում Քըլըչդարօղլուի տված պատասխանը այս առաջարկությանը, հետո էլ Անկարայում գործելաոճի փոփոխելը և, վերջապես, Դերսիմում տեղի ունեցածների պարզաբանումի` ասելով, որ «հեղափոխության պայմաններում նորմալ է»:

Ալևիները ոտքի ելան՝ պահանջելով Օնուր Օմեյի հրաժարականը, ինչպես նաև հրավիրեցին Քըլըչդարօղլուին` տեր կանգնելու Դերսիմում իր ասածներին, սակայն այս բողոքներն ու հրավերները գործին չօգնեցին: Օնուր Օմեյի հրաժարականը՝ մի կողմ. նրա ասածները նույնիսկ «չշտկվեցին»: Նրանք, ովքեր հավատում էին, վճռականորեն շարունակեցին:

 Մի առիթով ալևի-քուրդ Քըլըչդարօղլուն ասել է. «Նման բաները հողափոխության պայմաններում նորմալ են»: Օնուր Օյմենից այլ գործելակերպ սպասելն ամեն դեպքում նորմալ չէր:

 Ինչևէ, թո’ղ իր խղճին մնա. արդյունքում Օնուր Օյմեն էլ, Ժողովրդահանրապետական կուսակցությունն էլ շարունակում են միասին լինել, ինչպես երևում է՝ նրանց միջև այս հարցի վերաբերյալ որև է տարաձայնություն չի մնացել:

Սակայն չնայած սրան` Դերսիմի իրականությունն արդեկ մեկ այլ հարթության վրա է: Որովհետև ի տարբերություն Ժողովրդահանրապետական կուսակցության (ԺՀԿ) և  ԺՀ կոսակցության անդամ ալևիների Դերսիմի` կա մի իսկական Դերսիմ, որի հետ առերեսվում ենք ՙԴերսիմի կորած դուստրերը՚ և ՙԴերսիմ՚ զեկուցումներից հետո:

Այս թեմայով հոդված գրեցի և ասացի, որ այնքան չեմ օգտվելու Սաբիհա Գյոքչենի անունը կրող օդանավակայնից, մինչև որ օդանավակայանի անունը փոխեն:

Այս հարցին անդրադառնալիս Սաբիհա Գյոքչենի էթնիկ պատկանելության վրա չեմ կենտրոնացել. հայ, թուրք, քուրդ, թե մեկ ուրիշ բան կլինի:

Միջազգային իրավունքի սահմանմանը տառացիորեն համապատասխանող՝ ցեղասպանությանը մեղսակից հանցագործների ինքնության վերաբերյալ ո’չ կարելի է սահմանում տալ, ո’չ էլ կարելի է ցեղասպանության մեղքը ներված համարել՝ մեղսագործի էթնիկ ինքնությունը պատմական անարդարությունների ենթարկված լինեռլու պատճառով:

Դերսիմի դեպքում Մուսթաֆա Քեմալի հոգեզավակի  նկատմամբ առաջացած հակազդեցությունը, գործադրված ուժը, ինչ էլ որ լինի, այս արդյունքը չի փոխի: Մանավանդ, որ Սաբիհա Գյոքչենն իր հուշերում խոստովանում է, որ ինքն է համոզել իր հոգեհորը, Դերսիմի դեպքերին իր կամքով է մասնակցել: Տիկին Սաբիհան 1937 թ. գարնանը մի ամսվա ընթացքում մի օր որպես օդաչու, մի օր էլ որպես ակնդիր Դերսիմի օդային սահմանում բազմաթիվ թռիչքներ է կատարել:

Արդեն լավ գիտենք, որ այս թռիչքների թիրախ էին ընտրված դերսիմցի քրդերը: Տիկին Սաբիհայի հայ կամ թուրք լինելը ոչինչ չի փոխի: Մանավանդ, որ պատմությունը ցույց է տալիս` ցեղասպանության ենթարկված ժողովուրդների միջից էլ կարող են դուրս գալ անձինք, ովքեր սիրահարվում են իրենց դահիճներին:

Դիարբեքիրի բանտի ներքին անվտանգության պետ Էսաթն էլ, ո՞վ գիտե, միգուցե բոսնիացի կամ էլ ալբանացի էր, ում ազգը ենթարկվել է անարդարությունների:

Թողենք ինչպես որ կա. այդ դեպքում թող անունը մնա Ֆաթիհի նահատակների ցուցակում: Յեշիլի անունով էլ անվանենք մի նախակրթարան, սակայն չգիտենք՝ կգոյատևի՞, թե ոչ: Գոնե թող անունը գոյատևի:

Որովհետև նա էլազիգցի մի քուրդ կամ էլ զազա է, նրա արյան մեջ էլ մեծ անիրավություններ կան:

«Սաբիհա Գյոքչեն» օդանավակայանում բավական լայն մի ցուցատախտակ կա՝ անգլերեն և թուրքերեն երկու տարբեր ծանուցումներով: Թուրքերեն տեքստում գրված է, որ տիկին Սաբիհան աշխարհի առաջին կին օդաչուն է և Դերսիմի գործողություններին մասնակցել է որպես օդաչու, իսկ անգլերեն տեքստում այս արտահայտությունները բացակայում են: Գյունդուզ Վասսաֆը, ով այս հարցում շատ արժեքավոր հոդված է գրել, հարց է ուղղում` ասելով. «Եթե ասեմ, որ անհրաժեշտ է փոխել օդանավակայանի անունը, սխա՞լ կհասկացվի»: Նա գրում է, որ ամոթալի է, երբ թուրքերեն տեքստում տեղ գտած արտահայտությունները չկան անգլերեն տեքստում:

Դժվար է հանդիպել այսչափ ամոթալի, տարօրինակ բանի: Մարդկային մեղքը, որը անհրաժեշտ չես համարում թաքցնել սեփական քաղաքացիներից, թաքցնում ես օտարներից: Ինչպես կարող ես օդանավակայանը անվանել այն կնոջ անունով, ով գնդակոծել է սեփական քաղաքացիներին և հազարավոր մարդկանց մահվան պատճառ է հանդիսացել:

Մարդկանց չե՞ն հարցնի, թե ինչու՞ ձեր առաջին կին օդաչուն, իր հողերը ռմբակոծելով, սպանեց այդ հողերի վրա ապրող մարդկանց:

Պատկերացրեք, որ վայրէջք եք կատարում Վաշինգտոնի օդանավակայանում և հանդիպում եք մի ցուցատախտակի, որի վրա գրված է, որ Ամերիկայի առաջին կին օդաչուն ռմբակոծել է Արիզոնան, Նևադան…

Ի՞նչ կմտածեք նման իրավիճակում:

Սաբիհա Գյոքչեն գեներալ Աբդուլլահ Ալփդողանի նման անուն է, որը խորհրդանշում է ցեղասպանություն: Պիտակ ստեղծած համակարգի և նրա առաջնորդների անունները միայն Թուրքիայի օդանավակայաններում չեն: Այս անուններով հազարավոր պողոտաներ, փողոցներ, մշակութային կենտրոններ, ճանապարհներ և խաչմերուկներ կան…

Սա մի իրավիճակ է, որը կարող է գոյություն ունենալ տոտալիտար մշակույթի տարածման ու պաշտպանության շնորհիվ: Անշուշտ, ժողովրդականացման և քաղաքացիականացման հետ առնչվող Թուրքիան ժամանակի ընթացքում այս երկրպագության ծիսակարգի տարբեր դրսևորումից փրկվելու է, սակայն այս ճանապարհով առաջ ընթանալիս մի պետության մեջ, որտեղ   չի փոխվում «Սաբիհա Գյոքչեն» օդանավակայանի անունը, ձեռք չեն տալիս գեներալ Մուղլալի զորանոցի անվանը, շարունակում են իրենց երեխաներին ուղարկել Թալաթ փաշայի անունը կրող նախակրթարան, ո’չ անցյալի հետ առերեսվել կլինի, և ո’չ էլ հաշվի նստել…

Դերսիմի ողբերգությունն ավելի մեծ ողբերգություն է: Եթե ալևիական հասարակությունը «Սաբիհա Գյոքչեն» օդանավակայանից չցանկանա օգտվել, օրինակ՝ ամառվա սեզոնին մի քանի հազար ամրագրում չեղյալ հայտարարի, այս օդանավակայանի անունը չի՞ փոխվի:

Ես իրավունք ունեմ չօգտվել «Սաբիհա Գյոքչեն» օդանավակայանից, ինչպես, օրինակ, իրավունք ունեմ ֆիլմ չնայել կամ էլ որևէ վեպ չկարդալ: Այս տեսակետը կրկին բավականին զայրացրեց իթթիհադականներին և նրանց` քրդական հասարակության շարունակություններին, այսինքն` նրանց մեծ ու փոքր «սիմոններին»: Ըստ էության այլ բան չէի էլ սպասում:

taraf.com.tr
18.10.2010

orhanmir@hotmail.com