Արդարություն և զարգացում կուսակցության հետ՝ սրարշավ դեպի իսլամաթուրքական գաղափարախոսություն…

 Վանա լճում գտնվող Աղթամար կղզին և վերջինիս վրա կառուցված Սուրբ Խաչ հայկական եկեղեցին մարդկության պատմության ամենահին, ամենաչնաշխարհիկ նմուշներից են: Թե’ պատմականորեն քրիստոնեության ամենահին պաշտամունքի վայրերից մեկն է և թե’ ճարտարապետության տեսանկյունից կրում է տվյալ ժամանակաշրջանի ողջ պերճաշուքությունը: Թեև այն Քուրդիստանում* գտնվող հայկական եկեղեցի է, բայց և այնպես այս բոլոր առումներով ողջ մարդկային ժառանգության կարևոր բաղկացուցիչներից մեկն է: Այսինքն, պարզ ասած, եթե այն գտնվեր ոչ թե Անկարայի, այլ մեկ ուրիշ իշխանության հսկողության տակ, որը լիներ ՙզարգացած քաղաքակրթության՚ սիրահարներից, ապա սույն եկեղեցին այսօր կդառնար աշխարհի ամենաճանաչված պատմական ստեղծագործություններից մեկը: Լա’վ, բայց չնայած Անկարայի բոլոր պարզունակ մոտեցումներին` հայ ժողովրդի գլխավորությամբ միշտ ողջ քրիստոնյա աշխարհի ուշադրության կենտրոնում գտնված այս եկեղեցին այսօր դեռ կանգուն է: Անշուշտ, այս հարցում կարևոր է նաև տվյալ շրջանի հնամենի ժողովուրդներից մեկը եղող քրդերի վերաբերմունքը: Թեև եկեղեցին, որը կարծես գտնվում է զբոսանավով կամ  մակույկով կղզի եկող իր այցելուների մշտական սպասումի մեջ, շրջանի ժողովրդի կողմից ենթարկվել է որոշ ավերածությունների, սակայն մարդու աչքից չի վրիպում, որ այն, ըստ էության, պահպանվել է հիմքից: Ժամանակակից պետության անվան տակ իրենից առաջ գոյություն ունեցած բոլոր արժեքների հանդեպ թշնամություն տածող Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումից հետո կրոնական արարողությունների համար փակված Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցին անցած ամիս` սեպտեմբերին, վերստին բացվեց պաշտամունքի առաջ` տարիներ անց եկեղեցում մատուցված պատարագով: Այս կրոնական արարողությունը, որի հանդեպ մի պահ մեծ ուշադրություն ցուցաբերեց ողջ աշխարհի հայությունը, իրականացվեց մեծ հիասթափությամբ, որն առաջացել էր Արդարություն և զարգացում կուսակցության` վերջին պահին ցուցաբերած սրիկայության պատճառով: Քանզի նրանք, որոնցից ամեն մեկը, եթե տեղին է ասել, պարտք է աշխարհին, պնդեցին, թե եկեղեցու պատմական խորհրդանիշը հանդիսացող խաչը ՙտեխնիկական պատճառներով՚ չեն կարող տեղադրել, և որ դա կարվի պատարագից հետո: Այդ բանից հետո հայերի մեծ մասը, ովքեր իրենց սեփական դառը փորձով զգացել են Անկարայի խարդավանքները, Անկարա, որի այսօրվա ներկայացուցիչներն են ՙԱրդարություն և զարգացում՚ կուսակցության անդամները, բոյկոտեցին այդ միջոցառումը և չեղյալ հայտարարեցին հյուրանոցային համարների պատվերները, որ արել էին նախապես: Նրանք չեկան Վան: Եվ իրավացի դուրս եկան, քանի որ Արդարություն և զարգացում կուսակցության կառավարությունն արեց հնարավոր ամեն ինչ, որպեսզի պատարագը մատուցվի առանց խաչի: Այս ամենից հետո էլ՝ պատարագից մոտ մեկ ամիս անց, խաչը դրեցին եկեղեցու վրա այնպիսի ոճով, երբ մի բան անում են` առանց դա ցանկանալու, միմիայն համայն աշխարհին ցույց տալու համար: Հայտնի չէ, թե այդ գործողության վրա որքանով էր ազդեցություն թողել միջազգային հանրությունը, սակայն ակնհայտ է, որ Արդարություն և զարգացում կուսակցությունը շատ էր անհանգստացել այդ իրավիճակից:

ՙԱնադոլու՚ լրատվական գործակալությունը, որի գրեթե ողջ անձնակազմը Արդարություն և զարգացում կուսակցության` իշխանության գալուց հետո բաղկացած է վերոհիշյալ կուսակցությանը ՙենթակա՚ կամ էլ հետագայում ՙենթարկվելիք՚ կադրերից, քնած հրաբխի լավա ժայթքեցնելու պես սկսեց շուրջը հրաթեփ, մառախուղ ու փոշի արձակել:

ՙԱնադոլու՚ գործալության 2010 թ. հոկտեմբերի 19-ին տարածած լրատվության մեջ տեղ գտած մի տեղեկության համաձայն` 1915 թ. իրադարձությունների լուսաբանմանն ուղղված աշխատանքների շրջանակներում` Գևաշին ենթակա Յանիքչայ գյուղում պեղումներ են կատարվել: Ինչպիսի~ պատահականություն. Աղթամար կղզին ևս ենթակա է Գևաշին: Այդ պատճառով էլ այս պեղումների արդյունքում, որոնք արվում էին ՙԽաչը տեղադրեցինք, բայց ձեզ էլ որպես կոտորածների հեղինակ ենք հռչակելու՚ ոճով, հայտնագործվեց ՙՀայ հրոսախմբերի կողմից սպանված մահմեդական թուրքերի հավաքական գերեզման՚: Եվ ո՞վ է դրա մասին հայտնողը. Աթաթուրքի անվան համալսարանի Հնագիտության բաժնի դասախոս, դոկտոր, պրոֆեսոր Ջևադ Բաշարանը: ՙԱյդ մեծ իրադարձության՚ մասին ՙԱնադոլու՚ գործակալությանը հաղորդած պրոֆեսոր Բաշարանը,  մի հայացք նետելով պեղումների գոտում իր գտած ոսկորներին, անմիջապես հասկացել է, որ այդ ոսկորները ՙպատկանում են մուսուլման թուրքերին՚: Այնինչ, ըստ թուրքական պաշտոնական գաղափարախոսության, որին ծառայում է Բաշարանը, արդեն իսկ ՙչկա մուսուլման, որ թուրք չլինի՚: Ակնհայտ է, որ պրոֆեսոր Բաշարանի այդ ՙգիտական՚ աշխատանքի նպատակը, ով գիտական տվյալների փոխարեն նախընտրել է անձնական դիտարկումները, Արդարություն և զարգացում կուսակցության առաջնորդությամբ ստեղծված իսլամաթուրքական գաղափարախոսությանը ծառայելն է:

Մյուս կողմից՝ ցանկանում եմ ուշադրություն հրավիրել նաև վերոնշյալ լուրի մեկ այլ կողմի վրա ևս: Քանզի հետևյալ կերպ է շարունակվում ՙԱնադոլու՚ գործակալության հաղորդած տեղեկությունը. ՙԴոկտոր, պրոֆեսոր Ջևադ Բաշարանը նշելով, թե գյուղի տարեցների տված տեղեկության համաձայն` հայ չեթեները (ավազակախմբերը) շրջանի գյուղացիներին մի տեղ հավաքելով` տարել են Յանըքչայ և հավաքաբար կոտորել, հաղոդեց նաև, որ այս մարդկանց զանգվածային կերպով սպանելուց հետո նրանց հավաքաբար թաղել են 3 մեծ փոսերի մեջ՚: 

Քանի որ ասվում է, թե խոսքի առարկա կոտորածն իրականացվել է 1915 թ., ապա այդ պահին այն մարդիկ, ովքեր կարող էին ականատես լինել տվյալ դեպքին, պետք է որ առնվազն 5 տարեկան լինեին, ստացվում է, որ վերոհիշյալ գյուղում ապրում են իրենց հարյուրամյակը լրացրած բազմաթիվ քաղաքացիներ:

            Եթե ՙԱնադոլու՚ գործակալությունը նման լուր է հրապարակել, բա ՙԴողան՚ գործակալությունը տեղը հանգիստ կնստի՞: Իհրակե՝ ո’չ: ՙԴողան՚ խմբի՝ ռազմադաշտ  հանած ծովակալի նավը հանդիսացող ՙՀյուրրիյեթը՚ ևս մեկ այլ ռազմաճակատից է իր նպաստը բերում այդ ՙպատմական զարգացմանը՚: Այս օրաթերթը որպես թեմա է ընտրել ՙկոտորածի արդահանյան տարբերակը՚: Հրապարակման մեջ շեշտվում է, որ Արդահանում կատարված նույնաբովանդակ պեղումներն իրականացվել են Ազգային անվտանգության խորհրդի և ՙՑեղասպանության անհիմն պնդումների դեմ պայքարի՚ հանձնաժողովի որոշմամբ: Երբ մտածում ես տվյալ պեղումները կատարելու մասին որոշում կայացրած կազմակերպությունների  ներշնչած ՙվստահության՚ մասին, ինքնըստինքնյան պարզ է դառնում նաև, որ նրանց տվյալներն անվիճելի են լինելու:

Բառացիորեն հետևյալն է գրված ՙԱշխարհն ինչ է ասելու սրա դեմ՚ վերնագրի տակ զետեղված հրապարակման մեջ. ՙԱրդահանում հայերի, այսպես կոչված, ցեղասպանության պնդումների դեմ երեկ մեկնարկած պեղումների արդյունքում գտնվեցին այն թուրքերին պատկանող ոսկորները, ովքեր հայերի կողմից զանգվածաբար կոտորվել են 1917 թ. հունվարի 3-ին Յանըք մզկիթում: Կարսի թանգարանի տնօրեն Նեջմեթթին Ալփը հայտնեց, որ պեղումներն Արդահանում իրականացվել են Ազգային անվտանգության խորհրդի և ՙՑեղասպանության անհիմն պնդումների դեմ պայքարի՚ հանձնաժողովի որոշմամբ: Նեջմեթթին Ալփը նշելով, թե Առաջին աշխարհամարտում դաշնակցական ավազակախմբերի կողմից Յանըք մզկիթ անվան տակ հայտնի վայրում  իրականացված ջարդերը բացահայտելու ուղղությամբ աշխատանքները շարունակվում են, հաղորդեց նաև, որ փորվելու է 80 քմ տարածք: Ալփը պարզաբանելով, որ իրենք թանգարանում աշխատող հնագետների և Կովկաս համալսարանի 3 դասախոսի հետ մեկտեղ իրականացվող պեղումների առաջին փուլում իջել են մինչև 40 քմ տարածքի հիմքը, հայտնեց նաև, որ վերոհիշյալ մզկիթը հրկիզվել էր: Ալփը նշելով, թե հրդեհի մնացորդների վրա իրենք հանդիպել են 7 գանգերի և բազմաթիվ ոսկորների, ասաց նաև, թե նպատակ ունեն փաստերով ապացուցել կատարված կոտորածը՚:

Ինչպես երևում է, Ազգային անվտանգության խորհրդի և ՙՑեղասպանության անհիմն պնդումների դեմ պայքարի՚ հանձնաժողովի որոշմամբ սկսված պեղումների միջոցով փաստեր են որոնվում: Հանձնաժողովը վստահ է, որ արխիվներն ուսումնասիրելու փոխարեն փաստեր է գտնելու հրդեհված վայրերից: Բացի այդ, եթե անգամ փաստ չգտնվի էլ, պատվերով ՙապացույց՚ գտնելու հարցում ՙճարպիկ՚ թուրքական ՙգիտական՚ հանձնաժողովները մեկ առ մեկ լուսաբանելու են պատմության բավականին մութ էջերը:

Էրդեմ Ջան

20.10.10

ՙՖըրաթ՚ գործակալություն

*Խմբագրության կողմից

Վերջերս թուրքական որոշ լրատվամիջոցներում հերթական անգամ կարդացի, այսպես կոչված, թուրք հնագետ-պատմաբանների  նոր հայտնագործությունների մասին: Արդեն որերորդ անգամ հայտնագործում են հավաքական գերեզմաններ, որոնցում, իբր, թաղված են 1915-1920թթ. հայ հրոսակների  կոմից սպանված անմեղ ՙմուսուլման թուրքեր՚ (պակաս գիտական հայտնագործություն չէ նաև այս բառակապակցությունը): Նման մի առիթով մեր կայքէջում արդեն  տեսակետ հայտնել ենք նման վայ-գիտնականների ու նրանց հայտնաբերած գերեզմանների մասին, ուստի այս անգամ անիմաստ համարեցի  անդրադառնալ հերթական ՙգիտական՚ թատերախաղին:

Սակայն այդ հայտնագործություններին վերաբերող լուրերի հրատարակությունից մեկ-երկու օր անց ՙՖըրաթ՚ գործակալությունը հրատարակեց Էրդեմ Ջանի ստորագրությամբ մի բավական սթափ և լուջ հոդված, որը սիրով արտատպելով մեր կայքէջում, ցանկանում ենք մեկ խդրի վերաբերյալ մեր զարմանքը հայտնել հարգարժան հեղինակին և նրան ուղղել մեկ-երկու հարց:

Հարգելի՜ Էրդեմ Ջան,  ակնհայտ է, որ Դուք չեք հանդուրժում սուտն ու կեղծիքը, պատմական փաստերի խեղաթյուրումը և նման երևույթների դեմ հադես գալու բարեխղճություն և համարձակություն ունեք, ինչի համար ես Ձեզ ողջունում եմ: Սակայն զարմանալի է, որ նման հայացքների տեր մարդը  կարող է  հայտնել այսպիսի մտքեր. ՙԹեև այն (Սուրբ Խաչ եկեղեցին) Քուրդիստանում* գտնվող հայկական եկեղեցի է, բայց և այնպես այս բոլոր առումներով ողջ մարդկային ժառանգության կարևոր բաղկացուցիչներից մեկն է::՚

Պարոն Ջան, այդ ինչպե՞ս պատահեց, որ հայկական Սուրբ Խաչ եկեղեցին հայտնվեց Քուրդիստանում, և ո՞րն է այդ պատմական կամ ժամանակակից Քուրդիստան պետությունը, որի տարածքում հայոց Գագիկ Արծրունի թագավորը կառուցել տվեց Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Այն, որ հայոց թագավորության հնագույն մայրաքաղաք Վանը 10-րդ դարում  նույպես հայոց թագավորության մայրաքաղաքն էր, անգամ  հայոց պատմության մեծագույն կեղծարարները չեն ժխտում: Բոլորովին այլ բան է, որ այսօր Արևմտյան Հայաստանը հայաթափվել է, որի մեջ, երիտթուրքերի գլխավորությամբ, քիչ չէ նաև, ինչպես դուք եք բնորոշում,  ՙտվյալ շրջանի հնամենի ժողովուրդներից մեկը եղող քրդերի՚ դերը:

Համատեղ ջանքերով հայաթափած բուն  Հայաստանի ահռելի տարածքները վերանվանելու զավեշտալի փորձերը հանգեցրին նրան, որ թուրքերը այն կոչում են Արևելյան Անատոլիա, այսինքն՝ Արևելյան Արևելք, քանի որ Անատոլիա բառը հունարեն լեզվում նշանակում է արևելք:

Ըստ երևույթին որոշ քուրդ ՙգիտնականներ՚  էլ, ինչպես երևում է, այն մտքին են, որ եթե արևելքը կարող է լինել արևելյան, ինչու՞ Արևմտյան Հայաստանը չի կարող լինել Քուրդիստան: Ի վերջո 1915-1923 թթ. համատեղ ջանքերի դիմաց քրդերը նույնպես ակնկալիքներ կարող են ունենալ:

Պակաս  տարօրինակ չէ նաև պարոն Ջանի  հետևյալ տեսակետը. ՙ… չնայած Անկարայի բոլոր պարզունակ մոտեցումներին` հայ ժողովրդի գլխավորությամբ միշտ ողջ քրիստոնյա աշխարհի ուշադրության կենտրոնում գտնված այս եկեղեցին այսօր դեռ կանգուն է: Անշուշտ, այս հարցում կարևոր է նաև տվյալ շրջանի հնամենի ժողովուրդներից մեկը եղող քրդերի վերաբերմունքը՚:  Հարց է առաջանում, թե նույն ժողովրդը Արևմտյան Հայաստանի հազարավոր մյուս եկեղեցիների հարցում ինչու՞ նման հոգատար վերաբերմունք չցուցաբերեց և դրանք քանդելով՝ սրբատաշ քարերով ու խաչքարերով կառուցեց գոմեր, ախոռներ ու տներ: Գուցե Սուրբ Կարապետի, Առաքելոց վանքի, Թադեի վանքի, Անիի եկեղեցիների և հազարավոր այլ ճարտարապետական կոթողների ոճը նրանց դուր չէ՞ր եկել: Թե՞ Սուրբ Խաչի գոյության համար առավել պարտական ենք Վանա լճին, որի ջրերով եկեղեցու քարերը որպես ախոռի շինանյութ տեղափոխելը խիստ դժվար էր և տնտեսապես իրեն չէր արդարացնում:

Այս տեսակետն ավելի հավանական է թվում, քանզի կանգուն են նաև Վանա լճի մյուս՝ Լիմ և Կտուց կղզիների եկեղեցիները:  

 Հարգանքներով՝ Հայկազուն Ալվրցյան