Զրույցներ մայրենի լեզվի մասին

Նեջմիյե Ալփայ

Ներկա դրությամբ Թուրքիայի դպրոցներում կրթությունը մատուցվում է յոթ լեզուներով` թուրքերենի գլխավորությամբ:

Մայրենի լեզվով կրթությունը հետզհետե իրեն պարտադրեց` որպես ավելի ուժեղ պահանջ, և վերածվեց նոր սահմանադրության քննարկումների կենսական թեմաներից մեկի: Մայրենի լեզվով կրթության հնարավորությունը արդյոք տեղ կգտնի՞ կրթական համակարգում և, եթե գտնի, ապա` ի՞նչ ձևով:

Սույն խնդիրն այնքան երկար ժամանակ է խեղդվել մերժումների, արգելքների և ճնշումների տակ, որ հիմա ուղղակի գտնվում ենք տեղեկությունների պակասի և կանխակալ կարծիքների մթնոլորտում: Վարչապետ Էրդողանը քրդերի` մայրենի լեզվով կրթության պահանջին պատասխանում է` Թուրքիայի պաշտոնական լեզվի մասին հիշեցումով: Պարզ չէ, թե ինչ է ուզում ասել. ՙՊահանջեք` ինչ ուզում եք, բացի ձեր մայրենի լեզուն պաշտոնական լեզու դարձնելո՞ւց՚, թե՞ ՙԻնչպես որ դրամ հատելու իրավասությունը պատկանում է միայն պետություններին, այնպես էլ կրթության լեզու լինելու իրավասությունը պատկանում է միմիայն պաշտոնական լեզվին՚: Այս խոսքը, անշուշտ, կարող է ասվել նաև գլուխն ազատելու ցանկությունից դրդված: Այս ընթացքում, ինչպես որ միայն տղամարդկանցից բաղկացած խմբերն անդադար քննարկում են գլխաշոր կրել-չկրելու հարցը, այնպես էլ, առանց լեզվաբանների և կրթության ոլորտի մասնագետների մասնակցության, անընդմեջ քննարկումներ են ծավալվում մայրենի լեզվով կրթության թեմայով: Թերևս դա է պատճառը, որ անտեսվում է ՙմայր լեզու՚ և ՙմայրենի լեզու՚ (‘anadil/ anadili’) բառերի միջև առկա տարբերությունը: Բառարանագիրները, ամենայն հավանականությամբ, նկատել են, որ ՙմայր լեզու՚ արդեն որոշ ժամանակ է, ինչ վերածվել է ՙմայրենի լեզու՚ իմաստով կիրառվող սխալի: Դա միևնույն ժամանակ նշանակում է լեզվաբանական եզրի սխալ կիրառում, քանի որ ՙմայր լեզու՚ նշանակում է լեզու ծնող լեզու: Օրինակ` մայր լեզու է լատիներենը, որը ծնել է այնպիսի լեզուներ, ինչպիսիք են` ֆրանսերենը, իսպաներենը, իտալերենը: Օղուզերենը ևս մայր լեզու է, որից ծնվել են մի շարք այնպիսի լեզուներ/բարբառներ, ինչպիսիք են թուրքերենը, թուրքմեներենը, ադրբեջաներենը: Օղուզերենի մայր լեզուն է մայր թուրքերենը, իսկ վերջինիս մայր լեզուն` ՙնախաթյուրքերենը՚ և այլն (տե՜ս. Talat Tekin ve Mehmet Sönmez’in ՙTürk Dilleri՚ adlı kitabı, Simurg Yay., İst., 1999):  

Արդ, եթե ՙնախալեզու՚ եզրը կիրառում ենք մայրենի լեզու իմաստով, ապա այս տերմինին հավելած եք լինում մի երկրորդ իմաստ ևս: Համաշխարհային գրականության մեջ տեղական երկու եզրի միավորումը մեկ տերմինի մեջ վկայում է կրթվածության բացակայության մասին: Կարելի է ասել նաև, որ դա ցույց է տալիս, որ լեզվաբաններն ու կրթության բնագավառի մասնագետները տասնյակ տարիներ շարունակ չեն խոսել այդ մասին: Ճիշտ նման մի բան է նաև մտքի ազատության պակասը:

Հանդիպում են նաև այնպիսի արտահայտություն-տերմիններ շփոթողներ, ինչպիսիք են` ՙմայրենի լեզվով կրթությունը՚ և ՙնախալեզվով կրթությունը՚: Սա ևս նախորդի նման սխալ է, բայց` ոչ այնքան անմեղ, որքան նախորդը, և վաղուց պետք է ուղղվեր: Այս սխալը այնքան հաճախ է կրկնվում, որ մարդ երբեմն սկսում է կասկածել, թե խորամանկություն է, որը բանեցվում է այս երկու եզրերն իրար խառնող որոշ հեղինակների կողմից, որպեսզի չօգտագործեն ՙմայրենի լեզվով կրթություն՚ արտահայտությունը: Դա հաստատ չարությունից է արվում: Միգուցե պետք է շնորհակալ լինել, որ այս խնդիրը այլևս հնարավոր է քննարկել և բազում տարիներ շարունակ դրված արգելքներից հետո այդ անփորձությանը ներողամտությամբ վերաբերվել: Անգամ կարող ենք արձանագրել, որ չնայած ուսուցիչների գործադրած բազմաթիվ ջանքերին` այն հանգամանքը, որ կրթության ոլորտի մասնագետներն այդպես էլ մեջտեղում չեն երևում և չեն սկսել գրել այս խնդրի շուրջ, ծագում է ոչ միայն ճնշումներից, այլև դրանց արդյունքը եղող անգրագիտությունից: Խնդիրը հին է, բայց անուշադրության է մատնվում` ճիշտ ջայլամի քաղաքականության պես: Հիմա մի ողջ աշխարհի փորձի ուսումնասիրությունը, դրա մասին գրել-կարդալը մեծ գործ է, որը պետք է կատարվի կրթության բնագավառի մասնագետների կողմից, եթե, իհարկե, կան այդպիսիք… Մանավանդ եթե քաղաքական նետերը շարունակեն լրիվ այլ ուղղություն մատնանշել, ապա կարելի է համարել, որ անհնարին գործ է լինելու:

Այս թեմայով ընդհանուր մակարդակը հաղթահարած միակ ուսումնասիրությունը այն հոդվածն էր, որը նվիրված էր մայրենի լեզվով կրթության ինքնարժեքին: Հայտնի չէր, թե որ սկզբունքների վրա հիմնված կրթության ինքնարժեքը ինչպիսի մեթոդով էր հաշվարկվում, բայց եզրակացությունը պարզ էր. այս ինքնարժեքը անհնար է վճարել:

Ազգայնական շարժում կուսակցության ներկայացուցիչներն ասում են, թե ՙՍա մանկավարժական խնդիր չէ՚ կամ էլ ՙԴրանք ՊԿԿ-ի պահանջներն են՚: Եթե անգամ մայրենի լեզվով կրթության պահանջները տեղ են գտել նաև ՊԿԿ-ի պահանջների մեջ, ապա պետք է որ զարմանալի բան չլինի դրանում: ՊԿԿ-ն քրդական շաժում է: Սակայն եթե ընթացք չտանք ամեն մի զարգացման` զուտ այն պատճառաբանությամբ, թե դա պահանջել է ՊԿԿ-ն, նշանակում է` դրությունը լուրջ է:

Այդ մասին տեղյակ են ուսուցիչները

Ավելին՝ հենց անունից էլ երևում է, որ մայրենի լեզվով կրթության խնդիրը նախ և առաջ մանկավարժական հարց է, քանզի մանկավարժություն բառն իսկ նշանակում է գիտություն` կրթության մասին: Մայրենի լեզվով կրթության հարցը բազմաշերտ խնդիր է, և մանկավարժությունը ամենահիմնարարն է այն բնագավառներից, որը պետք է զբաղվի այդ հարցով: Անշուշտ սույն խնդիրն ունի նաև քաղաքական կողմ, ինչպես նաև` հոգեբանական, լեզվաբանական, հասարակագիտական, մշակութային, իրավական, տնտեսագիտական, ենթակառուցվածքային, պատմագիտական, հաղորդակցման և այլն:

Այս հարցով դույզն-ինչ զբաղվողները, ինչպես նաև` ուսուցիչները, գիտեն, որ մայրենի լեզվով կրթության խնդիրը շտապ լուծում պահանջող ու բազմաշերտ հարց է, որը չի կարող երկար ժամանակ կարմիր գիծ լինել: Նրանք ամեն պահ կարող են հանդիպել այնպիսի պատմությունների, որի օրինակներից մեկն է Յասին Ջեյլանի` ՙՌադիկալ՚ օրաթերթում հոկտեմբերի 3-ին հրապարակած սեփական պատմությունը: Նրանք կանգնած են հարկադիր ուծացման՝ անուղղակի միջոց լինել-չլինելու երկընտրանքի առջև: Հատկապես` մերօրյա պայմաններում, երբ այլևս հնար չի մնացել ասելու, թե ՙՉգիտեի, չէի տեսնում այդ խնդիրը՚:

Իսկ վարչապետ Էրդողանը, որը պատմության գիրկն է անցնելու, քանի որ ասել է, թե ասիմիլացիան մարդկության դեմ ուղղված հանցանք է, անցյալ օրը, այն օրվանից մի քանի օր հետո, երբ մայրենի լեզվով կրթության պահանջին ի պատասխան բավարարվել էր Թուրքիայի պաշտոնական լեզվի մասին հիշեցումով, Գերմանիայում հանդես էր գալիս մայրենի լեզվով կրթություն ապահովելու պահանջով` մայրենի լեզվի տակ նկատի ունենալով թուրքերենը: Արդյո՞ք մեր վարչապետը ցանկանում էր ասել, որ թող թուրքերենը դառնա Գերմանիայի պաշտոնական լեզուն: Ամեն դեպքում նրա այդ դիրքորոշումը բավականաչափ քննադատվեց` որպես  երկակի ստանդարտի արտահայտություն:

Ներկա պահին Թուրքիայի դպրոցներում կրթությունը մատուցվում է 7 լեզուներով` թուրքերենի գլխավորությամբ: Դրանցից երեքը քաղաքացիների լեզուներն են` թուրքերենը, հայերենն ու հունարենը, իսկ կրթության մյուս լեզուները (անգլերենը, ֆրանսերենը, գերմաներենը և իտալերենը) պահանջարկ ունեն ոչ թե այն պատճառով, որ մեր որոշ քաղաքացիների մայրենի լեզուներն են, այլ` աշխարհում տիրապետող լեզուներ լինելու  պատճառով: Եվ այս ամենը հարուցում է սահմանադրական մի խնդիր, որին կանդրադառնամ իմ մեկ այլ հոդվածում:

17/10/2010

http://www.radikal.com.tr