Ո՞մն է այդ ցավը. հայ լինել Թուրքիայում…

Մուտք-Անցած շաբաթ մի խումբ նրբազգաց մարդիկ համատեղ իրականացրեցին “Այս ցավը բոլորինս է” միջոցառումը: Այդ նշանակալից գործողության տեքստի շեշտադրումներից մեկն այն էր, որ մեր բազմաթիվ հայ քաղաքացիները մեզ հետ չեն այլևս: Այո’, և իրոք էլ 1915-ին, երբ մեր բնակչությունը կազմում էր 13 միլիոն, այս տարածքներում էին ապրում 1,5-2 միլիոն հայեր: Նրանք բնակվում էին երկրի տարբեր քաղաքներում: 1915-ին նրանց սկսեցին ուղարկել դեպի անհայտություն, իսկ նրանք, ովքեր ցանկացան մնալ որպես այս երկրի որբ քաղաքացիներ, սպանվեցին հենց փողոցի մեջտեղում: Հիմա իրենց մեծ մասը, դժբախտաբար, այլևս այս հողերում չէ, ավելի ճիշտ` է, բայց ոչ թե հողի վրա, այլ` տակ: Չկան այլևս: Կորցրեցինք նրանց…

Մենք էլ ցանկացանք խոսել մեր (չ)կորցրած ընկերոջ, սիրելի Կարապետ Օրունյոզի հետ, քանի դեռ նրան էլ չենք կորցրել, զրուցել այն ամենի մասին, ինչ մինչ օրս չենք կարողացել ասել: Հուսով ենք, որ այս մարդկային խոսակցությունը, թեկուզ և` մի քիչ, կկարողանա հիշեցնել ու բացատրել, որ այդ ցավը բոլորինս է:

Հարց-Կարապե’տ բեյ, կարո՞ղ եք մի-երկու խոսքով Ձեզ ներկայացնել:

Պատասխան-Թեև ծննդյանս թիվը ճիշտ գրանցված չէ, սակայն ըստ պետության կողմից տրված վկայականի` ծնվել եմ 1960 թ. ապրիլի 1-ին: Այն տարեթիվը, երբ սկսեցի ինձ գիտակցել, 1964 թվականն էր, որը միևնույն ժամանակ մորս մահվան տարին է, մորս վախճանից հետո հայրս աշխատել է մի կերպ պահել երեք ամսական քրոջս, ինձ /4 տարեկան/ ու յոթ տարեկան ավագ քրոջս: Այդպես տևեց մինչև լրացրեցի յոթ տարեկանս, որից հետո մեր հարևան Սարա Մաքասչըն հորս համոզեց, որ սովորեմ հայկական դպրոցում, և հայրս ինձ ուղարկեց Գեդիքփաշայի հայկական բողոքական գիշերօթիկ դպրոցը: Թուզլայի “Քամփ Արմեն” գիշերօթիկ  դպրոցում մնալով` ավարտեցի միջնակարգ դպրոցը, ապա` 1975-77 թթ. կրթություն ստացա արտասահմանում, վերադառնալուց հետո Ստամբուլի Փակ շուկայում աշխատեցի երկու ամիս որպես կաշեգործ, երկու ամիս էլ` ոսկերիչ, և ի վերջո, վերջնական որոշում կայացնելով, սկսեցի աշխատել Ագոփ Թոփալօղլուի արհեստանոցում` ոսկերչություն սովորելու համար:

Հարց-Ես ցանկանում եմ, որ մի փոքր ժամանակագրական կարգով առաջ գնանք: Սկսենք Ձեր մանկությունից. ո՞րտեղացի եք, որտեղի՞ց է ծագում Ձեր ընտանիքը:

Պատասխան-Ծնվել եմ Մալաթիայի կենտրոնը եղող Չավուշօղլուի Սալքյոփրյու թաղամասի Իսթեմիյե փողոցի N 27 տանը: Ծնվել եմ հորս երկրորդ կնոջից և ծնողներիս միջնեկ զավակն եմ: Ունեմ 2 քույրեր, որոնցից մեկն ինձանից երեք տարով մեծ է, մյուսը` երեք տարով փոքր: Բացի այդ, հորս առաջին կնոջից ծնված երկու ավագ եղբայր և նույնքան էլ մեծ քույրեր ունեմ: Ավագ եղբայրներիցս 1936 թ. մարտի 5-ին ծնված Նիշան Օրունյոզը վախճանվել է Իզմիրում 2001 թ. հունվարի 29-ին, քանի որ Իզմիրում հայկական եկեղեցի չէր մնացել, նրա հոգեհանգստի արարողությունն արեցինք Գյուրչեշմե մզկիթում և թաղեցինք Յենի Բուջա գերեզմանատանը: Մյուս բոլոր եղբայրներս, թեև սփռված են աշխարհով մեկ, սակայն ողջ են: Մեկը Ֆրանսիայում է, մյուսը` Գերմանիայում, ունեմ նաև Հաթայում, Մալաթիայում բնակվող եղբայրներ: Բոլորն էլ ամուսնացած են, մեկը հայի, մյուսը մահմեդականի հետ: Ի՞նչ տարբերություն: Մի հարցրեք, թե ով ինչ ազգություն ունեցողի հետ է ամուսնացել: Զուր չի ասված` “Ամեն բան` իր հավասարի հետ”: Սիրելի’ Ջեմիլե, հարցազրույցի սկզբում ասեցիր` “Մեր չկորցրած բարեկամը”. Եթե կյանքում քեզ պես արժանի մի ընկերոջ հետ էլ ես եմ ծանոթացել, ապա ինչպե՞ս կարող եմ էժան աչքով նայել այս կյանքին: Մի’ անհանգստացիր. ո’չ կկորեմ, ո’չ էլ կես ճանապարհին կթողնեմ քեզ:

Հարց-Ձեր ընտանիքի մեջ 1915-ի դեպքերի մասին հուշեր պատմվո՞ւմ էին: Երբևէ փաստաթղթերից դուրս, կենդանի մարդկանցից լսե՞լ եք տեղահանության մասին կամ թե ի՞նչ է նշանակում Թուրքիայում հայ լինելը:

Պատասխան-Ընտանիքիս հետ համատեղ ապրելու բախտ ունեցա մինչև յոթ տարեկան հասակս միայն: Միչև այդ տարիքս հնարավորություն չեմ ունեցել որևէ բան հարցնելու 1915-ի իրադարձությունների վերաբերյալ: Ուզում եմ հորս հետ կապված մի հուշ պատմել, որը տեղի է ունեցել տեղահանությունից առաջ: Ինչպես որ ամեն մի երեխայի աչքին իր հայրը հերոս է, իմ հայրս նույնպես հերոս էր ինձ համար: Տարրական դպրոցում սովորելու համար Մալաթիայից Ստամբուլ ուղևորվելուց երեք տարի հետո մեկ անգամ էլ հորս տեսնելու բախտ ունեցա: 1970 թ. ամռանը Թուզլա Քամփ Արմեն գիշերօթիկ դպրոցի Հրանտ Գյուզելյանն ինձ ուղարկեց Մալաթիա` հորս մոտ: Հորս օջախում առաջին գիշերը, թերևս հուզմունքից, չկարողացա քնել: Վաղորդյան առաջին լույսով հայրս, երբ պատրաստվում էր աղբյուր գնալ` դեմքը լվալու, ես էլ վեր կացա: Հայրս սրբիչն ուսին գցեց, դռնից դուրս գալիս սկսեց հայերենով “Հայր մեր” աղոթքն ասել. ես էլ էի Ստամբուլ գնալուց առաջ ամեն առավոտ այդ աղոթքն անում: Առաջին առավոտը հորիցս ավելի խրոխտ ձայնով սկսեցի աղոթել, հայրս լռեց, աղբյուրի մոտ երեսն ու ձեռքերը լվաց, ես աղոթքս ավարտեցի, ապա լվացվեցի, վերադարձանք տուն, ծնկի չոքած հայրս սկսեց աղիողորմ լաց լինել: Այն ժամանակ չէի հասկացել, թե ինչ է պատահել, ապա լսեցի, որ ասաց. “Սառա~, Սառա~ /Սառան այն կինն էր, ով ինձ ուղարկել էր Ստամբուլի որբանոցը/, Աստված թող քեզ երկար կյանք պարգևի. փրկեցիր երեխայիս”:
Հորիցս որևէ բան չեմ լսել ցեղասպանության կամ տեղահանության մասին: Միայն դրանից երկու տարի առաջ որոնեցի մորս կողմի ազգականներիս և ծանոթացա քեռիներիս ու մորաքույրներիս հետ: Քեռուցս իմացա, որ մեր մորական տատը մեջքին դաշույնի հարվածից մնացած երկու վերքերի սպի ունի, որոնք ստացել է տեղահանության ժամանակ: Արդեն իսկ, այդ դեպքից հետո էլ դավանափոխ են եղել, մուսուլման դարձել և ողջ մնացել: Քեռուս հետ երկու տարի միայն հեռախոսով եմ խոսել, իսկ երբ հարցրեցի, թե “Արդյոք գա՞մ քեզ տեսնելու”, պատասխանեց. “Տղա’ս, մենք մի նոր աշխարհ ենք ստեղծել մեզ համար, մի’ արի”: Ես էլ 2009 թ. օգոստոսի 15-ին գնացի` առանց նախապես տեղեկացնելու, գնացի և իր դիմացը տնկվեցի: Երբ ասացի, թե “Քեռի’, ես եկա”, քեռիս սկսեց բարձրաձայն լալ. կարոտից էր:

Ապա նստեցինք ու սկսեցինք զրուցել: Քեռուս հարցրի մորս մասին: Քեռիս ասաց. “Որդի’ս, ոնց էլ լինի, մորդ մասին մի օր կպատմեմ, բայց նախ պատմեմ այն կարևորի մասին, որը սրտիս դարդ է եղել”: Նա սկսեց խոսել այն քեռուս մասին, որը չնայած տեղահանությունից հետո մահմեդականություն էր ընդունել, անվանափոխվել էր և մզկիթ էր գնում, բայց խեղդվել էր Շիրո գետակում: Երբ այդ քեռուս թաղման արարողության ժամանակ գյուղի մզկիթում նամազ անելուց հետո տարել են գերեմանոց` թաղելու, նրանց ճանապարհը կտրել են մահակներով զինված մի խումբ գյուղացիներ ասելով, թե. “Այս անհավատին չեք կարող մեր գերեզմանոցում թաղել” և արգելք են եղել նրա թաղմանը: Պապս, շատ լավ հասկանալով, թե ինչ են ցանկանում ասել գյուղացիները, ճանապարհը փոխել է և քեռուս թաղել մուսուլմանական գերեզմանոցի գտնված տեղի ճիշտ դիմացը եղող գագաթին: Այս դիպվածից անհանգստացած մի խումբ “դյոնմե” մուսուլմաններ հետագայում լքել են գյուղը: Մնացել են միայն պապս, քեռիներս ու մորաքույրս: Որոշ ժամանակ անց մահանում է մեկ ուրիշ դավանափոխ մահմեդական: Մզկիթում թաղման նամազն են անում, ապա հանգուցյալի ընտանիքը, այն մտահոգությամբ, թե իրենց էլ շուրջկալի մեջ կառնեն, շարժվում է ոչ թե դեպի մուսուլմանական գերեզմանատուն, այլ դիակը տանում ուղիղ քեռուս մոտ: Կարճ ժամանակ անց այդ դեպքը սովորույթի է վերածվում, և դյոնմե մուսուլմանները սկսում են իրենց հանգուցյալներին թաղել որպես հավատափոխների գերեզմանատուն դարձած այդ գերեզմանոցում: Իսկ այն բանից հետո, երբ հայտնվում են մոտավորապես 15 գերեզմաններ, մի օր գյուղապետը գնում է կայմակամի /գավառապետի/ մոտ, տեղի ունեցածը բացատրում և խնդրին մի լուծում պահանջում: Կայմակամը գտնում է այդ լուծումը: Ահա և այն բանը, որից կոտրվեցի. այս լուրը ստանալուն պես պետական ցամաքային ճանապարհներից մի բուլդոզեր է գալիս և ցիրուցան անում 15-ից ավել գերեզմանները, ասում է` այստեղից մի ճանապարհ է անցնելու, անգամ թույլ չտալով, որ մարդիկ իրենց ազգականի ոսկորներից մի փշուր իսկ վերցնեն` ուղի հարթելու տպավորություն է թողնում և հենց այդպես էլ թողնում-գնում է: Արդեն 40 տարի է` այդ ճանապարհը հենց այդպես` կիսատ էլ մնում է: Այդ դեպքից հետո մզկիթում կատարված առաջին նամազին բարձրաձայն մասնակցում է ողջ գյուղը: Հոջա էֆենդին ծիսական լվացումից հետո ասում է, որ գյուղում այնպիսի մեկը չի եղել, որ նամազ չանի, հետևաբար` պետք է բոլոր նամազ անողներին նույն տեղում թաղել:

Թե’ այդ օրը և թե’ այսօր գյուղում ընդամենը մեկ գերեզմանոց է մնում: Ողջ “ՔԵՌԻՍ” էլ ասում է, որ հարևանները նամազ են անում, զարմիկս էլ ամեն անգամ, երբ հոջան գործով քաղաք է գնացել, կամավոր կերպով նամազ անել է տվել, մականունն էլ եղել է “ԳՅԱՎՈՒՐ ԻՄԱՄ”: Անգամ գերեզմանոց չունեցող մեկի համար կարևո՞ր է, թե ինչ է դրա անունը` Տեղահանություն, Մեծ եղեռն, թե Ցեղասպանություն: Խիղճս տանջում էր, որ մորս գերեզմանի տեղը չգիտեմ: Ես մորս գերեզմանը գտա 45 տարի հետո: Չեմ հիշում մի օր, որ այդքան հանգիստ քնած լինեմ, քան այդ օրը: Եթե ունեք որևէ մտերիմ, ազգական, նույնիսկ` հարևան, որի մտերիմը գերեզման չունի, կորցրել է իր ազգականի գերեզմանը և քունը փախել է դրա պատճառով, օգնեք նրան` կորած գերեզմանը գտնելու հարցում, թեկուզ ստեք ասելով, թե սա է նրա գերեզմանը, մի քար տնկեք, որի մոտ նա կարող է աթողք անել և հանգստացրեք իրեն:

Հարց-Այն վայրում, որտեղ անցել է Ձեր մանկությունը, զգացե՞լ եք հայ լինելու ծանրությունը:

Պատասխան-Այն վայրը, որտեղ անցել է մանկությունս, եղել է Թուզլա Քամփ Արմեն գիշերօթիկ դպրոցը: Թուզլայի ընկերներիս շուրթերից դուրս եկած գյավուր բառից, որն ըստ իրենց` հավասարազոր էր հայ բառին, երբեք անհանգստություն չեմ զգացել, քանի որ վարժվել եմ: Խտրականություն դնող և անհանգստություն պատճառող բառերը սկսեցի զգալ միայն ապրելուց հետո: Օրինակ` այսօր էլ ինձ ինչ-որ մեկի հետ ծանոթացնող ընկերս ոչ թե ասում է, որ հայ եմ, այլ` գյավուր: Թեև գիտեմ, որ կատակում է, բայց վիրավորվում եմ: Վիրավորվածությունս էլ ցույց եմ տալիս, քանի որ չեմ ուզում, որ նման բան նորից կրկնվի, բայց այնպես է նրանց ենթագիտակցության մեջ մտել, որ կրկնվում է ամեն անգամ: Այդ անհանգստությունս օտարացված լինելու վախիցս է ծագում: Ինչ վերաբերում է խտրականությանը. ես ինը տարեկանից ի վեր երազում էի օդաչու դառնալ: Երբ ավարտեցի միջնակարգ դպրոցը և օդաչու դառնալու համար դիմեցի Ռազմաօդային դպրոց, թեև ունեի պահանջվող բոլոր փաստաթղթերը, արձանագրող պաշտոնյան, այն դեպքում, երբ բոլորի անունը գրիչով էր գրանցում, իմ թղթածրարը վերցնելով` նախ դեմքիս նայեց, հետո էլ` սկսեց անունս մատիտով գրել: Ես էլ տեղի տվեցի ըմբոստությանս, արձանագրող պաշտոնյայի ձեռքից մատիտը վերցրի և ասացի. “Իմ անունն էլ գրիչով գրանցի’ր: Եթե ջնջես էլ, հետո կսևացնես”: Քիչ անց մի բարձրաստիճան սպա եկավ և ինձ համոզեց: Քաղաքավարի ձևով նշելով, թե այլևս կարիք չկա, որ որևէ պետական պաշտոնի համար դիմեմ, հրամայեց, որ ինձ հետ ուղարկեն Քամփ Արմեն: Ես էլ ենթարկվեցի: Չէ՞ որ “հավատարիմ քաղաքացի” եմ: Ո’չ անցյալում են իմ պապերը ըմբոստացել, ո’չ էլ մեր մտքով է երբևէ անցել` ըմբոստանալ այսօր տեղի ունեցածների կապակցությամբ:  Չի’ էլ անցնի. գառան պես մեծացել ենք, ոչխարի պես արածացնում են:

Հարց-Շա’տ լավ, վերադառնանք Թուզլայի որբանոցին, Հրանտին Ձեզ ընկեր անվանե՞մ”:

Պատասխան-Երանի թե չասեիր` անվանեմ: Բայց արդեն մի անգամ հարցրել ես. ասում են` խոսքի և ռումբի միջև ոչ մի տարբերություն չկա: Թուզլա գնացել եմ 1967 թ. ի վեր` ամեն ամառ (բացառությամբ 1970 թ. ամռավա): Հրանտ աղաբեյիս /ավագ եղբորս/ հետ նախակրթարան այցելածս առաջին օրը, մեր հանդիպման պահն այնքան պարզ եմ հիշում. դպրոց գնալիս դռան առաջ երկու շարքով կանգնում էինք: Շաբաթվա պահակը պատասխանատու էր, որ Գում Գափու թաղամասի մոտ գտնվող դպրոցը տանի և բերի երեխաներին: Հրանտի ձայնից ցնցվեցի, սկսեց հետևյալ նախադասությամբ. “Իմ անբարեկի’րթ մալաթիացի, շարք կանգնիր, որ գնանք”: Մինչև սպանությունն էլ մեր եղբայրական հարաբերությունները շարունակվել են: Հրանտի մասին ասելու շատ բան կա, կամաց-կամաց բոլորը կհասկանան, թե Նա ինչքան մեծ սեր ունեցող թուրքիացի էր, բայց այդ ընկալումը Հրանտին հետ չի բերի: Գոնե ուրիշներին չտանի: Եթե գեթ մեկ հոգի, հանուն սիրո, կարողանում է մահից չվախենալ, ուրեմն` “մարդկությունն” ապրելու իրավունք ունի:

Հարց-Որքա՞ն ժամանակ եք մնացել Թուզլա որբանոցում: Ի՞նչ պատճառով ստիպված եղաք հեռանալ այնտեղից:

Պատասխան-Թուզլա Քամփ Արմեն որբանոցում մնացել եմ 8 տարի: Մանկական ճամբարից հեռացա, որպեսզի կրթություն ստանալու համար արտասահման մեկնեմ: Երկու տարի հետո, երբ վերադարձա հայրենիք, առաջին վայրը, որն այցելեցի, դարձյալ Քամփ Արմենը եղավ: Բոլորն այն անվանում են “Թուզլայի որբատուն”, իսկ մենք` այնտեղի սաներս, ասում ենք` Քամփ Արմեն: Այն մեր տունն էր, կյանքի մասին ամեն բան մենք այնտեղ ենք սովորել: Որքան էլ որ մեր մեջ որբեր ու ծնողազուրկներ լինեին, ընտանիքի պակաս չէինք զգում և զգացնել տալիս: Դա Քամփ Արմենի ավանդույթներից մեկն էր:

Հարց-Թուզլա որբատունն այս պահին ի՞նչ վիճակում է գտնվում: Արդյոք եղե՞լ են Ձեզ պատկանող, բայց Ձեզնից խլված այդ վայրի մասին Ձեր կողմից կատարված աշխատանքներ:

Պատասխան-Թուզլա Քամփ Արմեն-ը այս պահին “բարձիթողի” վիճակում է. դուռ, պատուհան չունի, կույր մարդու է նմանվում: Նա հեռացվել է այն մանուկներից, որոնց ապաստան էր ծառայել: Չի կարողանում խոսել` համրացած երեխայի պես: Արդեն մերը չէ, որ գնանք-նայենք: Մենք ունեինք հրաշալի սոճիներ, տանձի, խնձորի, սալորի, թզի, սերկևիլի, ընկույզի և դեղձի ծառեր: Դրանցից մեկն անգամ չի մնացել: Ի վերջո, 2010 թ. ապրիլի 25-ին 55 հոգով գնացինք և ողբացինք տեսնելով, թե ինչպես են ջուրը նետվել մեր աշխատանքները: Որբանոցի շենքն էլ ազգային հարստություն է, ափսոս է, մեղք է, չպետք է թողնվի բախտի քմահաճույքին, ես մի խնդրանք ունեմ` ուղղված մեր պետությանը. եթե մեր պետությունը հավատում է մարդկության և ժողովուրդների եղբայրությանը, ինչպես նաև` եթե հարգանք ունի ՈՐԲ-երին ուղղված աշխատանքների և իրավունքների հանդեպ, եթե հավատում է անդրշիրիմյան կյանքին, եթե գիտի, թե ինչ է նշանակում հարամը, ապա թո’ղ այդ ԱՆԱՐԴԱՐ բռնագրավման դեմ որևէ քայլ ձեռնարկի: Ես դա խնդրում և պահանջում եմ` որպես Թուրքիայի Հանրապետության քաղաքացի: Հարևանն իր հարևանին սպանել է “Բարեկամություն” կոչվող փողոցում: Եթե այս երկու ժողովուրդները բարեկամ են, մեր այս Թուզլա մանկական ճամբարի համար, “ձեռք ձեռքի տալով”, վերստին ճանապարհ հարթենք` ապրելու և բարեկամություն սնելու համար: Եթե ես Թուզլա ճամբարի համար կարողանամ հովանավոր գտնել, ապա մի կարճամետրաժ ֆիլմի նախագիծ ունեմ, որը պետք է անպայման հասցնեմ իրականացնել մինչև տարեվերջ: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է դարձյալ հրապարակել մամուլում տպագրված հետևյալ տեղեկությունը. “Որոշ ժամանակ առաջ Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սկսված պատմական հաշտեցումն արտացոլվեց նաև էկրանին: “Անադոլու Քյուլթյուր”-ի և “Ոսկե ծիրան” միջազգային կինոփառատոնի ղեկավարությամբ 2008 թ. մեկնարկած և անցյալ տարի “Հայաստան-Թուրքիա կինոպլատֆորմ” անվանումն ստացած նախաձեռնությունը սկսում է առաջին պտուղները տալ: Դրա շրջանակներում Թուրքիայից և Հայաստանից ստացված բազմաթիվ դիմումներից ընտրված 10 կինեմատոգրաֆ 2010 թ. ապրիլի 8-10-ը հանդիպեցին Ստամբուլում: “Հայաստան-Թուրքիա կինոպլատֆորմ”-ի 5-րդ հանդիպման ժամանակ աջակցություն ստացավ ընդհանուր 5 նախագիծ: Ընտրական խորհրդում Մելեք Ուլագայի, Նուրդան Արջանի, Սըրրը Սյուրեյյա Օնդերի, Սևիլ Դեմիրջիի, Չիղդեմ Մաթերի, ինչպես նաև` “Ոսկե ծիրան” միջազգային կինոփառատոնի “Directors Across Borders”-ի տնօրեն Արծվի Բախչինյանի մասնակցությամբ տեղի ունեցած ժողովում քննարկվեցին երկու երկրների կողմից ներկայացված ընդհանուր 10 պրոյեկտներ:

Ոչ կորուսյալ մանուկները

Global Dialogue-ի կողմից հովանավորվող ժողովի ժամանակ, ընկերություն, որի կենտրոնը տեղակայված է Անգլիայում, որոշվեց հովանավորել Թուրքիայից Գյուլենգյուլ Ալթընթաշի և Կարապետ Օրունյոզի “Ոչ կորուսյալ մանուկները”, Մերիեմ Յավուզի և Մ. Ջեմ Ոզթյուֆեքչիի “Հակոբը բարևում է Շյուքրյուին” ֆիլմերը, իսկ Հայստանից` Դիանա Քարդումյանի “Գալաթա”, Արթուր Սուքիասյանի “Աղավնու վարպետները” և Գոռ Բաղդասարյանի “Հարևաններ” ֆիլմերը”:

Այդ կարճամետրաժ ֆիլմից բացի, մտադրություն ունեմ նաև մի նկարազարդ գիրք հրատարակել` մեր ճամբարի ջուրը խմածների, հացը կերածների, այնտեղ ծառ տնկածների, քարի վրա քար դրածների, աշխարհի չորս կողմը սփռվածների պատմությունների ու հուշերի հիման վրա: Եթե հասցնեմ, ցանկանում եմ նախքան մեռնելս գրի առնել այնտեղի իմ բոլոր հուշերը:

Հարց-Եթե անդրադառնանք մանկատնից հետո ապրած Ձեր ժամանակաշրջանին, ապա ծառայե՞լ եք արդյոք բանակում: Ես կցանկանայի մի հայի շուրթերից հուշ լսել` զինվորական ծառայության մասին:

Պատասխան-Ես էլ եմ այս երկրի զավակը: Ինչքան էլ որ ստիպված լինեմ օտարացվել, երբեք էլ ինձ ուրիշ չեմ համարել: Բանակում էլ եմ ծառայել, Սարիղամիշի լեռնային գումարտակում կուրսերի էլ եմ այցելել, անգամ հաջող ծառայության վկայական եմ ստացել /այն կուղարկեմ էլեկտրոնային հասցեով/: Թե’ ծառայել եմ, թե’ սեպտեմբերի 12-ի հեղափոխությունը տեսել: Լեռներ էլ եմ ուղարկվել, ճանապարհներին պահակություն էլ արել, կատարել եմ բոլոր պարտականություններիս` անկախ դրանց բնույթից: Գնդում մարդ չկար, որ չիմանար հայ լինելուս մասին: Այդ ընթացքում ինձ հետ ուշագրավ դեպքեր էլ են պատահել: Մի օր պահակային սպան հետևյալն ասաց հավաքված գնդին. “Դարձյալ հայ ԱՍԱԼԱ-յի մարտիկները մեր հյուպատոսներից մեկին են սպանել: Մեր մեջ կան հայ ընկերներ: Հանկարծ չիմանամ, թե ձեզնից որևէ մեկը Նրանցից մեկին անհանգստացնի: Նրանք նույնպես Ձեզ նման հայրենիքի հանդեպ պարտքը կատարելու եկած մեր քաղաքացիներն են”: Ահա հենց այդ խոսքերից հետո իմ շուրջը հավաքված ընկերներս սկսեցին հարցեր տեղալ իմ գլխին, թե “Ա’յ Կարապե’տ, էս ձերոնք ինչո՞ւ են մերոնց սպանում”: Դե արի ու գլուխ հանիր այս իրավիճակից: Ձերոնք-մերոնք. բաժանման գիծը հենց սկզբից էր տարված: Դե նստենք զրույցի: Ասացի` “Ձրի պատմության դաս չեմ տա: Հըլա մի բաժակ թեյ դրեք, որ բացատրեմ”: Սեղանի շուրջը հավաքվեցինք, մեր թեյերն էլ լցրեցինք. ոչ մեկին չվիրավորելով, ինձ ամենաճիշտ կերպով հասկացողի աչքերի մեջ նայելով` ասացի, թե էսպես-էսպես. երբ քո պապը դրկից հարևան էր իմ պապի հետ, մեկ գիշերվա մեջ հանկարծակի ստացված հրամանով` կին-տղամարդ, ծեր ու մանուկ հավաքել ու տարել են, և վերջիններս այլևս հետ չեն վերադարձել: Երբ դա ասացի, նկատեցի, որ մեզնից ոչ հեռու կանգնած մշեցի ընկերը ուշադիր մեզ է լսում: Ասացի, թե “Ա’յ մշեցի, դո’ւ էլ մեզ մոտ եկ” և ինձ մոտ կանչեցի: Մեկ էլ սկսեցի զգուշացնել, թե “Ա’յ մշեցի, չհայհոյես, բայց գիտե՞ս` ես հայ եմ”: Մշեցին էլ ասաց, թե “Չէ հա~, աղաբե’յ, դու չես կարող հայ լինել: Տե’ս, դու էլ ինձ պես միս ու ոսկորից ես հունցված”: Ես էլ շատ լուրջ տեսքով հարցրի, թե. “Մշեցի’, քո իմացած հայն ինչպիսի՞ն է որ”: Ասաց` “Հայը եղջերավոր է”: Հիմա 20 տարեկանին հասած, բայց հայի եղջերավոր լինելուն հավատացած մեկը սուտասա՞ն է: Իրեն այդպես են սովորեցրել, ինչ արած: Երբ ասացի, թե “Ես էլ եղջյուրներ ունեի, բայց բանակ գալուցս առաջ կտրել տվեցի”, ոտքի ելավ, իսկույն կեպիս գլխիցս հանեց, սկսեց մազերիս արանքից կտրված եղջյուրի հետքերը փնտրել: Այս անգամ էլ ասացի, թե “Իզուր մի’ փնտրիր, էսթետիկ վիրաբուժության եմ ենթարկվել”: Հարցրեց. “Իսկ դա ի՞նչ է”: Ասացի` “Ես քեզ հետո կբացատրեմ”: Հետագայում լավ ընկերներ դարձանք: Հարցրի, թե իրեն ով է սովորեցրել, թե հայը եղջերավոր է: “Հոջան”,-ասաց: Երբեք դպրոց չէր հաճախել. “հոջա” ասելով` գյուղի իմամին ի նկատի ուներ: Հարցրեցի, թե ի՞նչ է եղել հոջայի հոր անունը, Ասաց` Աբդուլլահ: “Իսկ պապի անունը գիտե՞ս”: Ասաց` “Հեչիք” /Խաչիկը հայկական անուն է/: Հիմա ես ի՞նչ ասեմ: Զուր չի ասված, թե “Կեսը մարմինն է բժշկում, կեսն էլ` հավատքը”: Մեկ այլ բան էլ նկատեցի ուսյալի և ուսում չստացածի միջև: Բանակում ծառայելուցս 28 տարի հետո, որպես ունկնդիր, մասնակցեցի “Թուրքիայում հայ լինել” թեմայով մի ասուլիսի: Երկու պրոֆեսորներ խոսեցին, բացատրեցին: Երբ հերթը հասավ հարց ու պատասխանին, մի բան հարցնելու համար վախկոտ ուսանողի նման անընդհատ ձեռք էի բարձրացնում: Տեսա, որ պրոֆեսորներից մեկը տղամարդ է: Երբ ասաց` համեցեք, հետևյալ հարցը տվեցի. “Ձեր մեջ հայ կա՞”: 150-ի չափ մարդկանց մեջ գեթ մեկ հոգի անգամ ձայն չհանեց: Երբ ասացի, թե “Այս ի՞նչ եք անում: Թուրքիայում գոնե մի հայ չկարողացա՞ք գտնել, որ ինքներդ ձեզ խոսում ենք Թուրքիայում հայ լինելու մասին: Գիտե՞ք` ես հայ եմ”: Ապա ասացի, որ մի բողոք ունեմ` ուղղված պրոֆեսորներին և պատմեցի այն մշեցու մասին, ով կարծում էր, թե մեկ այլ մարդ կարող է եղջերավոր լինել` շնորհիվ այն մարդկանց, որոնց “գործը թեև մարդկանց սովորեցնելն է”, սակայն “չեն կարողանում լավ սովորեցնել”: Պրոֆեսորների միջից տղամարդն ասաց. “Հոջա Կարապետ, Ես էլ ծագումով քուրդ եմ, ինձ էլ պոչավոր են ասում: Սրանից հետո ես էլ եմ քեզ պես վարվելու, ասելու եմ, թե պոչս խուզել եմ տվել”: Ես էլ պատասխանեցի, թե. “Ամա~ն, հոջա’, ոչ մի տեղ չասեք”: “Ինչո՞ւ”,-հարցրեց պրեֆսորը: Բացատրեցի. “Երբ ես ասացի, թե եղջյուրներս կտրել եմ տվել, մշեցին կեպիս հանեց և գլուխս բացեց: Հոջա’, եթե Դուք ասեք, թե Ձեր պոչն եք խուզել…”: Այս խոսքերիս վրա ողջ սրահը ծիծաղից պայթեց: Այդ հուշերիցս առաջինը բանակի հետ էր կապված և անուս մեկի հետ էր առնչվում, իսկ երկրորդը` քաղաքացիական կյանքի և ուսյալի:

Հարց-Երբևէ Դուք կամ Ձեր ընտանիքը հարկադրված եղե՞լ եք` Ձեր հայ լինելը թաքցնել:

Պատասխան-Ես ինքս երբեք իմ ինքնությունից չեմ ամաչել, որ ծագումս ժխտելով` թաքնվելու կարիք զգայի: Չեմ թաքցրել ու չեմ թաքնվել: Ընտանիքիս մեջ թաքցնող եղել է: Անգամ մի անգամ, երբ գործի համար ընկերներիցս մեկն ինձ ծանոթացնելու էր մեկի հետ, ասաց, թե վերջինս օրական հինգ անգամ նամազ է անում, հետևաբար` դժվար թե ցանկանար մի ոչ մահմեդականի հետ գործ բռնել: Ասաց` “Ասել եմ, թե անունդ Գալիփ է: Դու էլ չմատնես, գործին նայի’ր”: Գնացինք` ծանոթանալու և մեր առաջին պարտականության մասին տեղեկանալու: Գնալու էինք Ստամբուլի Մալթեփե թաղամասը: Հասանք: Երբ խանութ մտանք, ողջունեցի և ինձ ներկայացրեցի, ասացի. “Ես Կարապետն եմ, հայ”: Ընկերս ջղայնացավ, քրտնեց: Խանութի տերն ասաց, որ շատ ուրախ է, և որ հայերը լավ վարպետներ են: Մեր թեյը խմեցինք, պատվերներն էլ ստացանք և դուրս եկանք: Մեր երկրորդ գործն էլ անելուց հետո ո’չ կարողացա հասանելիքս ստանալ, ո’չ էլ իր դեմ բողոքավոր լինել: Աստծուն ուղարկեցի: Աշխատանքիս պտուղները առայժմ չեմ վայելել, չգիտեմ` հետո կկարողանա՞մ վայելել, թե՞ ոչ: Եթե այդ մարդն իմանար, թե ինչ բան է ճակատի քրտինքի հանդեպ հարգանքը, իմ աշխատանքը չէր շահագործի: Բայց իրեն սովորեցրել են, որ գյավուրի թե’ աշխատանքը և թե’ ապրանքը զավթելը “ՀԱԼԱԼ” է: Երբ մեր մարդկանց մեծ մասը զավթողական մշակույթից ազատվի և արտադրի, արարի, աճեցնի, ահա այն ժամանակ էլ կհասկանա, թե ինչ են նշանակում հարամ ու հալալ: Օրինակ` ես ունեմ ընկերներ, ովքեր, չնայած որ քրիստոնյա են, սակայն նրանց մահմեդական անուններ են տվել, և հարկադրված են թաքցնել իրենց թե հայ և թե քրիստոնյա լինելը:

Հարց-Եթե որպես ելակետ ընդունենք այն, որ ինձ նախատել են միայն այն պատճառով, որ մի հայկական երգ եմ լսել, ապա Ձեզ համար, որպես հայ, ի՞նչ է նշանակում Թուրքիայում ապրելը:

Պատասխան-Այդ թեմայով ընկերներիցս մեկը շատ գեղեցիկ մի հոդված է գրել, քեզ եմ ներկայացնում` առանց փոփոխության:

“Լրիվ այլ զգացում է Թուրքիայում հայ լինելը…

Որքան էլ որ Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո հազարավոր մարդիկ “Բոլորս Հրանտ ենք, բոլորս հայ ենք” գոռան էլ… Որքան էլ բազմաթիվ շրջանակներ իրականում “Բոլորս մարդ ենք” նշանակող այդ կարգախոսը չհասկանալով` հարցին այլ չափանիշներով մոտենան էլ… Լրիվ այլ զգացում է Թուրքիայում հայ լինելը… Այդպես գոռալով ասելու բան էլ չէ, ըստ էության… Թուրքիայում հայ լինելն այն է, երբ դրա մասին իմացող ընկերներդ քեզ կարողանում են ասել. “Ի՞նչ կլինի, մի թոփիկ պատրաստիր, ուտենք”: Հայ լինելն այն է, երբ մի գործով պետական գրասենյակ ես գնում և անունդ ասում, տարօրինակ հայացքով նայում ես պաշտոնյայի դեմքին, և երբ նույնիսկ հարցնում է, թե “Դու հա՞յ ես”, հեգնանքով նայում ես նրա դեմքին… Հայ լինելն այն է, երբ անունդ ամեն տեղ սխալ են գրում: Թուրքիայում հայ լինելն այն է, երբ բանակում ծառայելիս ընկերներդ քեզ ասում են` “Ի՞նչ կլինի. մի հատ Իսլամի վկայության բանաձևն ասա”… Բայց և այնպես, Բոսֆորի վրա գտնվող Լեանդրայի աշտարակին սիրահարվելն է հայ լինելը: Հայ լինել նշանակում է խորասուզվել մտքերի մեջ` Գալաթայի աշտարակից Ստամբուլը դիտելիս… Թուրքիայում հայ լինելն այն է, երբ Ձեր երեխան պատմության դասագրքերում հակահայկական հոդվածներ կարդալուց հետո գալիս և Ձեզ հարցնում է, թե ինչ են դրանք նշանակում, իսկ Դուք պատասխան չեք կարողանում գտնել… Թուրքիայում հայ լինելն այն է, երբ քեզ ճանաչող մեկը մի երրորդ անձնավորության մոտ քո մասին խոսելիս “Հայ ընկեր” ասելուց հետո ավելացնում է, թե “բայց իրոք լավ մարդ է” արտահայտությունը… Բայց և այնպես, ձկնեղենով, օղիով և տոլմայով լի սեղանի մոտ թուրքական երաժշտության հնչյունների ներքո սիրով երգեր լսելն է հայ լինելը… Ու դարձյալ որոշ իրավիճակներում, երբ ընկերներդ քեզ մխիթարելով ասում են, թե “Մի’ վշտացիր, նրանք անգրագետ են, իսկ մենք քեզ ճանաչում ենք ու սիրում”, այդ արտահայտություններից զգացվելն է հայ լինելը.. Թուրքիայում հայ լինելը… Մեկի հետ ծանոթանալիս անունդ քաշվելով ասելն է հայ լինելը, ասելուց հետո էլ դիմացինի դեմքի արտահայտությունից ինչ մտածելը հասկանալու ցանկության սովորույթն է հայ լինելը… Որևէ նախարարի շուրթերից հեռուստացույցով ահաբեկիչների հասցեին արված “հայի ծնունդ” արտահայտությունը լսելիս “եթե երեխաներս էլ լսեն, ինչպես եմ իրենց դա բացատրելու” մտահոգությունն է հայ լինելը… Թուրքիայում հայ լինելն այն է, երբ Ֆրանսիայում ցեղասպանության մասին օրենքների հրապարակման դեպքում ոմանք հենց քեզ մոտ են գալիս ու հարցնում` “Ի՞նչ ես մտածում այդ մասին”… Եվ քո տված պատասխանի սկզբում “այսպես կոչված” բառն օգտագործելու հարկադրանքն է հայ լինելը… Աղբահավաք լինել չկարողանալն է Թուրքիայում հայ լինելը, բայց պետական պաշտոնյա լինել չկարողանալն էլ է Թուրքիայում հայ լինելը… Բայց և այնպես, շոգենավ նստելով` ճայերին սիմիթ /հատուկ հաց/ նետելիս հիշելն է, թե որքան շատ ես սիրում Թուրքիան… Թուրքիայում հայ լինելն այն է, երբ ձեր դպրոցներում տեղավորված և հայ ծագում չունեցող ուսուցիչներին որոշ մեծեր ասում են. “Դուք մեր աչքն ու ականջն եք…”… Թուրքիայում հայ լինելն այն է, երբ ապագա նահանգապետ, նախարար, օդաչու դառնալ երազող ձեր երեխաներին, առանց կոտրելու և իրավիճակը բացատրելու, փորձում եք համոզել, որ մեկ այլ մասնագիտություն ընտրի…

Որովհետև… Թուրքիայում հայ լինել նշանակում է` չկարողանալ լինել այն, ինչ թուրք լինելու դեպքում կարող են դառնալ օրինակ Գերմանիայում բնակվող թուրքերը` ոստիկան, պետական պաշտոնյա, պատգամավոր… Նշանակում է` չկարողանալ սպա լինել… Բայց և այնպես, հայ լինել նշանակում է սիրել խաշ ուտել, “Հաբաբամ դասարանը” գիրքը կարդալ, թաց կոտլետներ սիրելն է հայ լինելը… Կարողանալ մտածելն է, կարողանալ արարելը և արվեստի գործիչ լինելը… Թուրքիայում հայ լինելն այն է, երբ մեկ այլ երկիր գաղթելու միտքն է ծագում, հիշում ես, որ շատ ես սիրում այս կողմերը… Աղավնու պես երկչոտ լինելն է… Բայց և այնպես, ամեն առավոտ դպրոցում հպարտությամբ Թուրքիայի հիմնը երգելն է, “Երջանիկ է նա, ով ասում է` թուրք եմ” բղավելը: Իր խոսքի տերը լինել չկարողացող Թուրքիայի երջանիկ թուրքը լինելու մասին գոռալը… Երբ որ այս երկրում հայկական ծագում ունեցող մեկը պետական պաշտոնյա կամ սպա դառնա, հենց այդ ժամանակ կհասկանամ, որ ինձ թուրքի տեղ են դնում… Թուրքիայում հայ լինելն այն է, երբ այդ իրավիճակի մասին մոռանում ես` Էդիփ Աքբայրամի “Բանի տեղ մի’ դիր, սի’րտ” թյուրքյուով… Հայ լինելն այն է, երբ մի տեղ “Սարը գելին”-ը հայերեն երգելիս ոմանք հարձակվում են վրադ… և “Դե’հ, ինչ արած” ասելով` թուրքերեն տարբերակն ես երգում… Երբեմն էլ ծակ կոշիկով գետնին փռվելն է հայ լինելը, երբ ձեր գաղափարները հավիտենություն եք ուղարկում… և հազարավոր մարդկանց հայերենով սովորեցնում “Սարը Գելին”-ը…

Մի խոսքով…

Հեշտ բան չէ Թուրքիայում հայ լինելը…

Բայց և այնպես, լավ բան է ու նույնքան էլ փոփոխական` Թուրքիայում հայ լինելը…

Մի սեր է Թուրքիայում հայ լինելը…

“Եթե դուրդ չի գալիս, թող և գնա, եղբայրս”

Ասողներին

“Սա ի’մ երկիրն էլ է”

Ասել կարողանալն է Թուրքիայում հայ լինելը…”

Հիմա ճիշտ կլինի՞, որ այս հոդվածի վրա ես որևէ բան ավելացնեմ:

Հարց-Հրանտ Դինքի դեպքից հետո այս երկրի հանդեպ Ձեր հայացքը փոխվե՞ց:

Պատասխան-Հայացքի փոփոխությունը կապված է այն բանի հետ, թե որ կողմից ես նայում: Իմ հայացքը փոխվեց դրական առումով: Սրանից 15 տարի առաջ ոչ մի բանի մասին չէիր կարող խոսել, իսկ հիմա կարողանում ես Թաքսիմ հրապարակում հավաքվել, որպեսզի, թեկուզ և լռելյայն, բայց և այնպես ոգեկոչես ապրիլի 24-ը: Կան քեզ լսողներ, անցյալի մասին հարցնողներ. այս ամենը տեսնելով` ինչպե՞ս կարող է մարդու տեսակետը դրական փոփոխություն չունենալ:

Հարց-Եթե վերադառնանք մեր օրերին, երբ օրակարգում է 1915-ի տեղահանությունը, որպես հայ` ինչպե՞ս եք մեկնաբանում այդ պատմական ցավի մասին մեկնաբանությունները:

Պատասխան-Ես ավելի շատ նայում եմ ոչ թե մեկնաբանություններին, այլ` վերաբերմունքին: Երեկն ու այսօրը փորձեմ բացատրել մի հայկական ասացվածքով. “Ծեծած երկաթի կտորը հարաբերությունները մոտիկից տեսնելու համար մտել է մուրճի և դազգահի արանքը, բերանը լրիվ ուղղվել է”… Մեր ինչի՞ն է պետք ֆրանսիացու, ամերիկացու, անգլիացու կամ էլ մեկ ուրիշ օտարերկրացու խորհուրդները: Ինչո՞ւ ենք մենք “ծեծած երկաթի պես” երկաթի և դազգահի արանքը մտնում: Խոսել չգիտե՞նք: Այն բանից հետո, երբ իմանանք մեր ցավերի մասին, կիմանանք նաև, թե ինչպես ապաքինենք միմյանց վերքերը: Միայն թե խոսելու մեր խիզախությունը քաջորեն և անկեղծորեն ցույց տանք ողջ աշխարհին:

Հարց-Երբևէ Ձեր մտքով անցե՞լ է այցելել Հայաստան:

Պատասխան-Ո’չ, երբեք չեմ գնացել Հայաստան, շատ եմ ուզում գնալ, բայց ոչ` բնակվելու, այլ ուղղակի ման գալու համար:

Հարց-Իսկ ինչո՞ւ:

Պատասխան-Ես ծնվել եմ Մալաթիայում: Մորս, հորս գերեզմանները Մալաթիայում են: Պապս ու տատս գերեզմաններ չունեն: Եթե պապերս չեն թողել ու գնացել, ե՞ս ինչու գնամ: Այս կարճատև կյանքում մեր ի՞նչն է ավելանալու, որ մի օրով ավել ապրենք. ավելի լավ է` մի օրով պակաս ապրենք, բայց` մեր ուզած տեղը: 1989 թ. Գնացել եմ Գերմանիա. այնտեղի գաղթականների ճամբարի պատասխանատուի դստեր համար մի ապարանջան էի պատրաստել: Երբ հայր ու աղջիկ եկել էին` ապարանջանը վերցնելու, հայրը հարցրեց, թե դա ե՞ս եմ արդյոք պատրաստել: Երբ դրական պատասխան տվեցի, ասաց. “Ձեզ պես վարպետը պետք է Գերմանիայում աշխատի”: Քաղաքավարի կերպով շնորհակալություն հայտնելով` ասացի, որ չեմ գնա: Երբ հարցրեց, թե ինչու, պատասխանեցի, որ կին և երեխաներ ու մի արհեստանոց ունեմ Թուրքիայում: Պնդեց ասելով, թե մեկ շաբաթում կնոջս ու երեխաներիս կկարողանա այստեղ բերել տալ: Երբ ասաց, թե “Ձեզ պես վարպետները Գերմանիայում պետք է աշխատեն, էլ չդիմացա և ասացի. “Եթե ողջ Գերմանիան էլ ինձ նվիրեք, միևնույնն է` չեմ գա”: Եվ բոլորովին էլ չեմ ափսոսում: Հիմա կարծում եմ` կարողացա բացատրել, որ ոչ մի տեղ չեմ գնալու:

Հարց-Շնորհակալ ենք մեզ տված Ձեր անկեղծ պատասխանների համար: Ինչ լավ է, որ կաք: Միշտ եղեք, խնդրում եմ:

Պատասխան-Ես էլ Ձեզ եմ շատ շնորհակալ, քանի որ ինձ հնարավորություն տվեցիք` իմ և պատկանածս հասարակության մասին մտքերս արտահայտելու: Շնորհակալություն:

http://www.derindusunce.org/2010/05/12/bu-aci-kimin/