Անատոլիայում հայերն ունեն իրենց մայր հայրենիքը

«Կարծում եմ՝ թուրք ժողովուրդը պետք է հասկանա, որ մինչև լրջորեն չխորհրդածի այն հանցագործությունների շուրջ, որոնք կատարվել են Օսմանյան կայսրության ժամանակ, անհնար կլինի առաջ գնալ»,- ասում է Ահմեդ Ինսելը։

Հայաստանում հայերենով լույս է տեսել Միշել Մարյանի և Ահմեդ Ինսելի «Երկխոսություն հայկական տաբուի շուրջ» գիրքը։ Գիրքը երկխոսություն է հայի և թուրքի միջև ցեղասպանության մասին։ Առաջին անգամ գիրքը լույս է տեսել Ֆրանսիայում 2009թ., 2010թ. ապրիլին՝ Թուրքիայում, իսկ հոկտեմբերին՝ Հայաստանում։ «Կապիտալը» զրուցել է գրքի թուրք հեղինակ Ահմեդ Ինսելի հետ, որը թուրք ձախական մտավորականներից է և հայերից ներողություն հայցող հանրագրի համահեղինակը։

-Պարոն Ինսել, գիրքն ի՞նչ ընդունելության արժանացավ Թուրքիայում։

-Մեծ արձագանք չեղավ։ Պետք է ասել, որ Թուրքիայում այս գիրքը նորություն չէր։ Թուրքիայում շատ գիտաժողովներ են անցկացվում հայերի մասնակցությամբ,  Հայկական հարցի մասին գրքեր են լույս տեսնում, այսինքն՝ բանավեճ այս թեմայի շուրջ Թուրքիայում կա, որի պատճառով գիրքն ընդունվեց որպես այդ բանավեճերի և լույս տեսնող գրքերի շարունակություն։ Ես ուզում եմ խոսել այն մասին, որ գրքում մենք պատմում ենք մեր անձնական անցած ուղին։ Ես այն թուրքերից եմ, որոնք անձնական կապեր չունեն հայերի հետ. հորս կողմը սերում է Կոնիայի սարերից, մորս կողմը՝ Բալկաններից։ Մեծացել եմ Ստամբուլի շատ կոսմոպոլիտ թաղամասում, մանկությունս անցել է հայի, հույնի, հրեայի հարևանությամբ, սակայն նույնիսկ այդ կոսմոպոլիտ թաղամասում հայերի և Հայկական հարցի մասին իմացել եմ 70-ականներին, երբ 15-16 տարեկան էի։ Ասածս այն է, որ ես ներկայացուցիչն եմ այն սերդի, որը Հայկական հարցի մասին որևէ բան չի իմացել՝ մեծանալով բացարձակ անտեղյակության մեջ։ Նույնիսկ հետագայում ես իմ միջոցներով եմ բացահայտել այն ամենը, ինչն այսօր գիտեմ։ Այս տեսանկյունից մեր գիրքը հետաքրքիր է, քանի որ շատ ու շատ թուրքեր իրենց են տեսնում իմ պատմության մեջ։ Սա հնարավորություն է տալիս մարդկանց անցյալին նայելիս ավելի համարձակ լինել։ Մեր գրքի առանձնահատկությունն այլ գրքերի համեմատ այն է, որ այն պատմություն չէ Ցեղասպանության մասին, այն Թուրքիայի մի թուրքի և Ֆրանսիայի մի հայի պատմություն է, որոնք հանդիպում են և բացահայտում, որ զուգահեռ ուղեծրեր ունեն։ Մենք՝ ես և Միշելը, գրքում խոսում ենք այդ խնդրի մասին և նպատակ ունենք խրախուսել այլոց անել նույնը Թուրքիայում, Ֆրանսիայում, ԱՄՆ-ում, Լիբանանում և Հայաստանում։ Շատ կարևոր է, որ հայերն ու թուրքերը կարողանան ազատ հանդիպել, ճանաչել իրար, ծանոթանալ պատմությանը։ Ուզում եմ նաև խոսել այն մասին, որ թուրքերը միատարր չեն,  նրանց մեկ երրորդի ծնողները Թուրքիայում չեն ծնվել։ Նրանք վտարվել են Բալկաններից, Կովկասից։ Հենց սրա հետևանքով, երբ այսօր ասում ենք թուրք, պիտի հասկանանք, որ դրա մեջ մտնում են բոսնիացիներ, բուլղարացիներ, արաբներ, չերքեզներ, ազերիներ, աբխազներ, որոնցից յուրաքանչյուրն անցյալում մի ցավալի պատմություն ունի։ Խոսքն այն մասին չէ, որ նույն հարթության վրա դիտվեն նրանց կրած ցավերն ու հայերի նկատմամբ իրականացված մեծ ոճիրը, պարզապես կարևոր է, որ այս հիշողության վերարժևորման ընթացքում ճանաչվի և գնահատվի հայերի անցյալը, սակայն այդ ֆոնին նաև պիտի լինեն թուրքերի ցավալի հիշողությունները:

-Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչն է խանգարում հայերին և թուրքերին սկսել իրական երկխոսություն։ Տեսե’ք, փորձ արվեց երկխոսել, խոսքը ֆուտբոլային դիվանագիտության մասին է, սակայն այն չհաջողվեց թերևս երկխոսելու ցանկության բացակայության պատճառով։

-Երկխոսությունը պետք է լինի քաղաքացիական հասարակությունների միջև, եթե Թուրքիայում քաղաքացիական հասարակությունը չի ճանաչում հայերին, չի հանդիպում հայերին և չի ընդունում հայերին, ապա որևէ կուսակցություն չի կարող կրել երկու հասարակություններին հաշտեցնելու գաղափարը։ Թուրքիայում տեղի են ունենում ազատ ընտրություններ, և եթե այդ գաղափարները, որոնց մասին մենք խոսում ենք, դուք խոսում են, չվայելեն ժողովրդականություն, որևէ քաղաքական կուսակցություն չի կարող անել ավելին, քան արել են այսօր։ Այսինքն՝  ավելի շատ հանդիպումներ պետք է լինեն հայերի և թուրքերի միջև, պետք է ավելի շատ լինեն քաղաքացիական նախաձեռնությունները։ Այդ քաղաքացիական նախաձեռնությունների հեղինակները պետք է կարողանան կազմակերպել այդ հանդիպումները և կարողանան կրել հաշտեցման գաղափարը։ Օրինակ՝ Թուրքիայում՝ Ստամբուլի Թաքսիմ հրապարակում, ապրիլի 24-ին առաջին անգամ հիշատակի ցույց արեցինք։ Դժվար է, բայց երկխոսությունն անհրաժեշտ է, եթե հայերը շարունակ ասեն, որ չեն կարող խոսել թուրքերի հետ, քանի որ նրանք չեն ճանաչում Ցեղասպանությունը, չեն օգտագործում «ցեղասպանություն» եզրը 1915թ. դեպքերի առնչությամբ, մենք առաջ գնալ չենք կարող։  Կարծում եմ՝ ըմբռնումով պիտի մոտենալ, քանի որ սկզբնական շրջանում կլինեն թուրքեր, որոնք կատարվածը կանվանեն «ջարդեր», հետո կլինեն թուրքեր, որոնք կասեն «հանցագործություն մարդկության դեմ», մի մասն էլ դա կորակի որպես «ցավ»։ Այս ամենից հետո չի բացառվում, որ որոշ թուրքեր օգտագործեն «ցեղասպանություն» բառը, շատերը շարունակեն ասել «Մեծ եղեռն», սակայն այս մարդկանցից բոլորը պատրաստ կլինեն հաղորդակից լինել հայերի ցավին և ընդունել, որ Անատոլիայում հայերն ունեն իրենց մայր հայրենիքը։ Ես հասկանում եմ, որ հայերի համար կարևոր է, որ թուրքական պետությունը ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը, սակայն դրան հասնելու համար անհրաժեշտ է, որ հասարակությունը ճանաչի հայերի ցավը։

-Կարծում եք՝ կգա՞ մի ժամանակ, երբ Թուրքիան 1915թ. դեպքերը կընդունի և կճանաչի որպես ցեղասպանություն։

-Հնարավոր է, սակայն վստահ չեմ։ Չեմ կարծում, որ դա տեղի կունենա մոտակա տարիների ընթացքում։ Թուրքիայի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը նույնիսկ տեղյակ չէ կատարվածից։ Պետք է նշել նաև այն, որ որքան Թուրքիան կայանում է տնտեսապես, այնքան ավելի ինքնիշխան է դառնում, և ավելի ակնհայտ է դառնում, որ հարցը պետք է կարգավորվի ոչ թե արտաքին ճնշման միջոցով, այլ ներքին հասունացման արդյունքում։ Կարծում եմ՝ թուրք ժողովուրդը պետք  է հասկանա, որ մինչև լրջորեն չխորհրդածի այն հանցագործությունների շուրջ, որոնք կատարվել են Օսմանյան կայսրության ժամանակ, անհնար կլինի առաջ գնալ։

-Գրքի շնորհանդեսի  ժամանակ (հոկտեմբերի 6-ին) ասացիք, որ Դուք «ցեղասպանություն» բառի փոխարեն գործածում եք «մարդկության դեմ հանցանք» եզրը։ Ինչո՞ւ։ Դուք նույնպե՞ս կարծում եք, որ ցեղասպանություն չի՞ եղել։

-Կարելի է «ցեղասպանություն» բառը գործածել, սակայն ինձ համար ավելի կարևոր է թուրքերին ցույց տալ, որ նույնիսկ մինչև «ցեղասպանություն» եզրի ստեղծումը, այսինքն՝ մինչև 1943թ., թուրքական դատարանները դատապարտել են այդ բարբարոս արարքների հեղինակներին՝ օգտագործելով մի գաղափար, որն առ այսօր ուժ ունի ՄԱԿ-ում, որն է «հանցագործություն մարդկության դեմ»։ Սա ամենամեծ հանցանքն է, որը գոյություն ունի։ Իմ նպատակն է ասել թուրք իմ հայրենակիցներին, որ 90 տարի շարունակ մեզ խաբել են, ասել, որ հենց այս երկրում մեր հայրենակիցները՝ թուրքերը, դատարաններում դատապարտել են 1915թ. իրադարձությունների հեղինակներին՝ գործածելով «մարդկության դեմ հանցագործություն» եզրը։ Եկե՛ք պատմությունը սկսենք հենց այդ տեղից, որից հետո կսկսվի ճանաչման ներքին դինամիկան։ Խնդիրն այն է, որ Թուրքիայի բնակչության մեծամասնությունը բացարձակ անտեղյակ է, և հիմա, երբ նրան ասում են, որ նրա պապերը եղել են ցեղասպաններ, նա ընդվզում է, ժխտում, չի ընդունում, քանի որ նա որևէ բան չգիտի իրականության մասին։

-Դուք ասացիք, որ Թուրքիայում այսօր կարելի է ասել «ցեղասպանություն» և պատժի չենթարկվել։ Որքանով հայտնի է, Թուրքիայի ՔՕ 301-րդ հոդվածը դեռ գործում է։ Ինչպե՞ս է դա համատեղվում։

-Հոդվածն այլևս չի գործում։

-Հոդվածը ՔՕ-ից հանվե՞լ է։

-Ոչ, չի հանվել, սակայն որպեսզի դատախազությունը այդ հոդվածով գործ հարուցի, պետք է ստանա Արդարադատության նախարարության թույլտվությունը, իսկ նախարարությունը դա չի տալիս՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ Թուրքիայի հասցեին կան հայհոյական արտահայտություններ։ Մենք Թուրքիայում գրքեր ենք հրատարակում, որոնց վերնագիրն է «Հայերի ցեղասպանությունը», և չենք հետապնդվում։

-Ի՞նչ ուժ ունի ձախերի շարժումը Թուրքիայում և ի՞նչ ազդեցություն կարող է ունենալ հայ-թուրքական հարաբերությունների հետագա զարգացման վրա։

-Ինձ համար ցավալի հարց եք տալիս։ Թուրքիայում ձախերի մի մասը վերջին տասը տարիների ընթացքում, ի հակադրություն «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության, դառնում է ավելի ու ավելի ազգայնական։ Նրանք դեմ են արտահայտվում Թուրքիայի անդամակցությանը Եվրամիությանը, դեմ են հայերի հետ բանակցություններ վարելուն, քանի որ կարծում են, որ դա Միացյալ Նահանգների դավադրությունն է։ Նրանք որդեգրել են դիրքորոշում, որն անվանել են հակաիմպերիալիստական, սակայն իրականում ուլտրաազգայնականներ են։ Նրանք ավելի ու ավելի ազգայնական են դառնում նաև քրդական հարցի առնչությամբ՝ համոզված, որ քրդական հարցը նույնպես ԱՄՆ-ի մանիպուլյացիայի գործիքն է։ Այս ձախերը որևէ բան Թուրքիայի զարգացման համար չեն կարող անել, քանի որ դեմ են ամեն տեսակի փոփոխությունների։ Թուրքիայում կան դեմոկրատ ձախեր, որոնք կողմնակից են Թուրքիայի ԵՄ անդամակցությանը, հակված են լուծել Կիպրոսի հիմնախնդիրը, ուզում են լուծել քրդական հարցը՝ ապահովելով թուրքերի և քրդերի քաղաքացիական հավասարությունը։ Այս ձախակողմյան ուժի մեջ կան մարդիկ, որոնք կարևոր են համարում բանակցությունները հայերի հետ, նրանք գիտաժողովներ են կազմակերպում, քննարկումներ են անցկացնում։ Այս ձախերն էին նաև, որ նախաձեռնեցին Հրանտ Դինքի սպանության դեմ բողոքը, և նրանք էին, որ ապրիլի 24-ին հարգանքի տուրք մատուցեցին 1915թ. զոհերի հիշատակին՝ հավաքվելով «Թաքսիմ» հրապարակում։ Ցավոք, դեմոկրատ ձախերը մեծ թիվ չեն կազմում և չեն ներկայացնում Թուրքիայի հինգ տոկոսը, սակայն կարևոր է, որ նրանք հանդես են գալիս նախաձեռնություններով, որոնք պետության կողմից չեն ճնշվում։ Կարևոր է նաև այն, որ այսօր կատարվում են քայլեր, որոնք նախկինում երևակայելն անգամ հնարավոր չէր։ Թուրքիայում դեմոկրատ ձախերը փոքրաթիվ են, սակայն նրանք նման են ձյուն մաքրող մեքենայի, որը բացում է ճանապարհը՝ մարդկանց տալով առաջ շարժվելու հնարավորություն։

 Արփի Մախսուդյան

http://cdaily.am/home/paper/2010_10_08/news/21731/