Աղթամարում գտնվող 1095 տարվա պատմություն ունեցող Սուրբ Խաչ եկեղեցու քարե պատերին ուղղված ձեռքերն ու դեմքերը, խաչակնքումները 95 տարվա կարոտից և անձկությունից շատ ավելին էին արտահայտում: Անչափ դժվար է բացատրել մեկդարյա վաղեմություն ունեցող վերքին այն մի փոքր սպեղանու, իրենց նախահայրերից մնացած այն ավանդի զգացողությունը, որ կար իրենց մարմիններում:
2010 թ. սեպտեմբերի 19-ին Աղթամարում տեղի ունեցածները նման էին անվերադարձ կերպով սկսված առողջարար մի գործընթացի սկզբին: Մտածում էի, թե ոչ մի դեպքում չպետք է թերագնահատվեն սույն գործընթացում ավանդ ունեցած անձանց` պատմության մեջ հետք թողած ջանքերը: Հատկապես 2004 թ. պատրիարք Մութաֆյանի ձեռնարկած քայլերը, պատրիարք, որի հիվանդությունը ծանրանում է օրեցօր:
Այս հնամենի քաղաքում գտնվելը մարդուն, անկախ իր կամքից, նետում է դեպի անցած դարի սկիզբ, այնտեղից էլ` հազարավոր տարիներ առաջ տեղի ունեցած կյանք: Կարծես ժամանակի թունել լինի, իսկ ճայերի ձայները ձեզ հանում են թունելից ու տանում հեռուները… Բոլորի պես ես ևս շատ մեծ հուշերով վերադարձա: Համառոտ կերպով ցանկանում եմ ներկայացնել այն որոշ պատկերները, որոնց ականատես եղա երեք օրվա ընթացքում: Առաջին օրը, երբ քայլում էի քաղաքի ամենաբանուկ պողոտան եղող Ջումհուրիյեթ պողոտայի մայթով, փոքրիկ Մեհմեդի և իր ընկերների առջև դրված կշեռքների միջոցով հետաքրքրասեր անցորդների ծանրությունը չափելու շնորհիվ իրենց ընտանիքի բյուջեին նպաստ բերելուն ականատես դառնալը պետք է որ նոր բան չլիներ Թուրքիայի չքավորության համայնապատկերում: Նրանց միջից Մեհմեդի` ինձ ուղղված այն խոսքերը, թե «Աղաբե’յ, եթե 85 կգ-ից ավել չկշռես, գումար չեմ վերցնի», բավարար եղան, որ կշեռքի վրա կանգնեմ, քանի որ չափազանց վստահ էի կիլոգրամներիս հարցում: Կշռվելուց հետո Մեհմեդին և իր ընկերներին հարցրեցի, թե քրդերենով ինչ է գրված քիչ հետևում գտնվող պողոտայում կախված ցուցատախտակում: Մեկը գնալուց և կարդալուց հետո ասաց, որ չի հասկացել, իսկ մյուսը և նրանց միջից ամենափոքրը, որը թերևս դեռ նոր էր նախակրթարանում սովորելու տարիքին հասել, արագ վազելով` եկավ և ասաց. «Աղաբե’յ, գիտես` ինչ է այնտեղ գրված: Հիշում ես` երկու օր առաջ Հաքքարիում ական էր պայթել, և մարդիկ էին զոհվել. գրված է, որ դրա համար էլ ցույց և երթ են կազմակերպելու…»: Ակնհայտ էր, որ սույն ցուցատախտակը, որում հայերենով էլ էին որոշ բաներ գրված, դա չէր արտահայտում: Այստեղի գլխին կախված չքավորության պատկերը լրացնող պատերազմի մահվան դեմքը վաղուց էր գրավել փոքրիկ մանուկների երևակայական աշխարհը:
Ցուցատախտակներ…
Ինչպես որ պարզվեց հետագայում, այդ ցուցատախտակը մեկն էր նրանցից, որոնք Վանի քաղաքապետարանի հրահանգով կախվել էին քաղաքի տարբեր պողոտաներում, և որոնց վրա քրդերենով, թուրքերենով ու հայերենով գրված էր «Հարգելի’ հայ հյուրեր, բարի գալուստ հանդուրժողականության քաղաք Վան» նախադասությունը: Թեև ոչ մի կասկած չունեմ քաղաքապետարանի պաշտոնյաների` բարի մտադրությամբ ներդրած ջանքերի առումով, բայց և այնպես` չեմ կարողանում լուրջ վերաբերվել ցուցատախտակում օգտագործված բառերին: Քանզի հազարավոր տարիներ այդ քաղաքում ապրած, թագավորություններ հիմնած հնամենի մի ժողովրդի` 1915 թ. ցեղասպանությունից վերապրել կարողացածների թոռներին որպես «հյուր» ընդունելով` անցած մի ողջ դարի ընթացքում այդ բոլոր արարքները որպես «հանդուրժողականության արտահայտություն» որակած քաղաքական մշակույթի բառարանից բառեր գողանալը անհարմար է նմանատիպ բաներ ապրող և տուժող քուրդ ժողովրդի քաղաքական ներկայացուցիչների համար:
Երկրորդ օրը ուղևորություն ենք կատարում դեպի Աղթամար: Ինչպես որ հայտնի է դառնում հետագայում, Վանը օվկիանոսներ թափվող ծովերի մակերևույթից 1650 մ բարձրության վրա գտնվող և դարձյալ Վան կոչվող ծովի ափին հիմնված մի քաղաք է: Վան քաղաքը, ինչպես նաև` ծովի չորս կողմը շրջապատված է հանգած հրաբխային լեռներով: Քաղաքի կենտրոնից Աղթամար կղզի գնալու համար պետք է ավտոմեքենայով անցնել Վանա ծովի եզերքով մեկ ընկած ճանապարհը և մակույկների նավամատույցին հասնելու համար մոտ կես ժամ տևող ուղևորությամբ անցնել ափեզրին գտնվող Էդրեմիթ գավառից: Նույն ձևով մի քանի հազար հայ «հյուրերը» և Վանից ու շրջակա նահանգներից եկածները Աղթամար են հասել հենց այդ մայրուղով: Այդ մայրուղու վրա հատկապես մի հանգամանք էր ուշադրություն գրավում. Ժանդարմերիայի նահանգային հրամանատարության` Էդրեմիթ գավառում գտնվող ամառային ճամբարը` մեծ դրոշներով զարդարված, ներկայացված էր բոլոր «հյուրերի» ուշադրությանը: Դրոշների այդ ոչ սովորական, ցուցադրական բնույթը շատ էր աչքի զարնում, քանի որ սեպտեմբերի 19-ը, որպես օր, չէր համընկնում որևէ պաշտոնական օրվա հետ: Շատ հավանական է, որ դա արվել էր` առանց քաղաքի վարչական տերը եղող նահանգապետարանի գիտության:
Գյոքչե կղզու օրինակը
Նման հանդիպման մի փոքր ավելի չափազանցված տեսակին ականատես էի եղել նաև 8 տարի առաջ` օգոստոսի 15-ին, Գյոքչե կղզում նշվող Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի տոնին: Օգոստոսի 15-ին նախորդող և հաջորդող օրերի ընթացքում կղզու շրջակայքը կարծես շրջապատված լիներ ռազմական նավերով, իսկ օգոստոսի 15-ին միջոցառումների իրականացումը գյուղը վերածել էր ուրվականի. իր 1950 տների շնորհիվ մի ժամանակ Թուրքիայի ամենամեծ գյուղը եղած Դերեքյոյի վրայով զինվորական ռեակտիվ ինքնաթիռները, շատ ցածրից թռչելով, խռովություններ էին հրահրել միջոցառումների ընթացքում:
Աղթամարում, երբ մոտենում էր ժամը 11-ը, 1095 տարվա պատմություն ունեցող Սուրբ Խաչ եկեղեցու քարե պատերին ուղղված ձեռքերն ու դեմքերը, խաչակնքումները 95 տարվա կարոտից և անձկությունից շատ ավելին էին արտահայտում: Անչափ դժվար է բացատրել մեկդարյա վաղեմություն ունեցող վերքին այն մի փոքր սպեղանու, իրենց նախահայրերից մնացած այն ավանդի զգացողությունը, որ կար իրենց մարմիններում:
Վարագա Սուրբ Խաչ վանքը
Վան այցիս վերջին օրը տաքսու վարորդ Սելահեդդին բեյի հետ ճամփա ընկանք` Աղթամարում գտնվող Սուրբ Խաչ պատմական եկեղեցուց շատ ավելի հին պատմություն ունեցող Յեդիքիլիսե վանքը գնալու համար: Քաղաքի Քարշըյաքա թաղամասից Յուքարը Բաքրաչլը կամ էլ այլ անվամբ` Յեդիքիլիսե գյուղը իսկ և իսկ լեռան լանջին իր համար ծառերից գահ ստեղծածի էր նմանվում: Առաջին բանը, որ տեսնում ենք, հետևյալ պատկերն է. մինչև 8-րդ դար ձգվող պատմություն ունեցող Վարագա Սուրբ Խաչ վանքը ոչնչացման եզրին է գտնվում: Ապա պարզվում է նաև, որ 7 եկեղեցուց բաղկացած վանքի մեծ մասը վերածվել է ավերակի: Այս վանքում, որտեղ կրթվել են նշանավոր հոգևորականներ, մևնույն ժամանակ տվյալ ժամանակաշրջանի կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանի կողմից 1858 թ. հիմնված տպարանում է տպագրվել «Վանա արծիվ» թերթը: Վանքը կազմող ամենահին եկեղեցիներից Սուրբ Սոֆիա եկեղեցուց մեր օրեր է հասել միայն ապսիդը, իսկ վանքի հյուսիսային պատի հարևանությամբ կառուցված Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու մեծ մասը ավերակ վիճակում է: Ոչ ոք կասկած չունի, որ համապատասխան մարմինները և հատկապես` պետությունը գյուղի բնակիչներից շատ ավելի մեծ հնարավորություններ ունեն վանքի վերականգնման համար: Դարձյալ և նմանապես ոչ ոք չի կասկածում, որ պետությունը ավելի մեծ հնարավորություններ ունի, քան ժամանակին գյուղի իմամը եղած հորից որպես կտակ` գյուղը չլքող ու սեփական միջոցներով եկեղեցին պահպանել ձգտող Հյուսեին Չոբանից: Միայն թե ցանկություն լինի…
Էրդալ Դողան` փաստաբան
04/10/2010
Leave a Reply