Աղթամարում՝ տարիներ անց

Այշե Հյուր

Գրող, պատմաբան ու լրագրող Այշե Հյուրը ծնվել է 1956 թ. Թուրքիայի Արդվին քաղաքում: Բալկանյան արմատներով հայրն ու ստամբուլցի մայրը եղել են ուսուցիչներ: Մանկության տարիներին ապրել է Ուրֆայում, Նազիլլիում ու Էդիրնեում, ապա` տեղափոխվել Ստամբուլ: 1992 թ. ավարտել է Ստամբուլի Բողազիչիի համալսարանի պատմության, միջազգային հարաբերությունների և քաղաքականության բաժինը: 2005 թ. նույն համալսարանի Աթաթուրքի անվան ինստիտուտում պաշտպանել է մագիստրական թեզ` «ԵՄ-ի` պատմության հետ հաշտվելու պայմանները և Հայկական հարցը» թեմայով: Ներկայում պատրաստում է դոկտորական աշխատանք վերոհիշյալ ինստիտուտում: Նրա պատմական ու քաղաքական հոդվածները տպագրվում են տարբեր թերթերում ու ամսագրերում, հիմնականում` «Ակօսում», «Ռադիկալում», «Թոփլումսալ թարիհում»: 2007 թ. նոյեմբերի 15-ից սկսած աշխատում է «Թարաֆ» շաբաթաթերթում:

 

Մ.թ.ա. 5-րդ դարում Էգեյանում գտնվող Միլեթում ապրած «պատմահայր» Հերոդոտոսը հետևյալն է գրում «Հիստորիա» վերնագրով իր նշանավոր ստեղծագործության 5-րդ հատորի 52-րդ գլխում. «Կիլիկիայի և Հայաստանի միջև սահմանը նավարկելի մի գետ է` Եփրատ անունով: (…) Այդ շրջանը ողողվում է չորս նավարկելի գետերով: Առաջինը Տիգրիսն է, թեև երկրորդն ու երրորդը նույն ակունքից չեն բխում և միևնույն գետի վտակները չեն, սակայն նույն անունն են կրում: Առաջինը գալիս է Հայաստանից, երկրորդը` մաթիենների երկրից, իսկ չորրորդի անվանումը Գինդես է»:

Անկարողությո՞ւն

Այսօր եթե սույն հոդվածի տպագրվելու ընթացքում մի նոր խոչընդոտ չառաջանա, Հերոդոտոսի նկարագրած այդ շրջանում կառավարած Վասպուրական ազնվական տոհմի նշանավոր թագավոր Գագիկ Առաջինի կողմից Վանա լճի հարավում գտնվող Աղթամար կղզու` 915-921 թթ. ճարտարապետ Մանվելի  կողմից կառուցված եկեղեցում պետք է որ պատարագի ձայներ լսվեն` երկար ընդմիջումից հետո: «Խոչընդոտ» ասածս վերաբերում էր 2005-2007 թթ. թուրք և հայ մասնագետների կողմից համատեղ վերականգնված ու 2007 թ. մարտի 29-ին դարձյալ լարված մթնոլորտում բացված հուշարձան-եկեղեցու` անհրաժեշտություն եղող 100 կգ խաչի չտեղադրումը եկեղեցու գմբեթին` Վանի նահանգապետ Մյունիր Քարալօղլուի խոսքերով` «տեխնիկական ու դժվար գործ լինելու պատճառով, որի հետևանքով էլ պատարագը կարող էր բոյկոտվել հայկական համայնքի կողմից: Մտածում էի, թե մի երկրում, որտեղ շինարարական ընկերությունները կարողանում են 270 մետրանոց երկնաքերեր կառուցել, ընդամենը 100 կգ-անոց մի երկաթե խաչ, եղած չեղածը, 10-15 մետրանոց (?) բարձրության վրա բարձրացնել չկարողանալը, բոլորովին չի սազում մի նահանգապետի, երբ գործին խառնվեցին տվյալ շրջանի խոհեմ գործարարները. խաչը եթե անգամ գմբեթին էլ չտեղադրվեց, դրվեց հայկական համայնքի հաստատած մի վայրում, և ճգնաժամը հաղթահարվեց:

Ճարտարապետական գոհարի կողոպուտը

Եթե հայացք գցենք պատարագի համար նախատեսված եկեղեցու պատերին պատկերված ոչ կրոնական` որսորդության, այգեգործության և կենդանիների տեսարաններին, ապա պարզ կդառնա, որ Գագիկն այս վայրն առավելապես օգտագործել է աշխարհիկ կարիքների համար: Այսպես` տվյալ ժամանակաշրջանի պատմագիրներից մեկը անդադար գովերգում է թե’ Աղթամարում և թե’ մոտակայքում գտնվող Ոստան կղզյակում Գագիկի կառուցած քաղաքները: Ըստ պատմիչի` կղզիներում եղել են գեղեցիկ օթևանատներ, մրգատու և ծաղկուն այգիներ, խոխոջուն առվակներ, հազարավոր մակույկների համար նախատեսված ծովապատնեշներ: Սուրբ Խաչ եկեղեցին այդ գեղեցկությունների մեջ պահպանված հազվադեպ նմուշներից մեկն է: Անցյալում էլ էի գրել, որ ժամանակաշրջանի Պոլսո հայոց պատրիարք Մաղաքիա Օրմանյանի պատրաստած զեկույցի համաձայն` 1913-1914 թթ. Օսմանյան պետությունում կային հայկական համայնքին պատկանող 2.538 եկեղեցիներ, 451 վանքեր ու 2000 դպրոցներ: Եթե սույն կառույցների մի մասի լուսանկարները չհրապարակվեին «Բիրզամանլար» հրատարակչատան կողմից 2005 թ. տպագրված «Հայերը Թուրքիայում 100 տարի առաջ» (կազմող` Օսման Քյոքեր) գրքում, ապա տեղյակ անգամ չէինք կարող լինել դրանց մասին, որովհետև ըստ «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության սարսափելի ծրագրի` 1915 թ. ի վեր ստիպողաբար դատարկված հայկական գյուղերում ու քաղաքներում բնակեցված մահմեդական բնակչության առաջին գործն էր եղել դպրոցները` ախոռի, եկեղեցիներն ու վանքերն էլ` մզկիթի վերածելը: Ոչնչացման գործողությունները, որոնք ուղեկցվել են գնացածների կողմից ենթադրաբար թաղված ոսկիները և արժեքավոր իրերը գտնելու համար կատարված անխնա պեղումներով, նույն թափով շարունակվել են նաև հանրապետական շրջանում: Օրինակ` թեև 1923 թ. կնքված Լոզանի խաղաղության պայմանագրի 42-րդ հոդվածում ասվում է, թե «Թուրքական կառավարությունը երաշխավորում է, որ լիովին իր պահպանման տակ է վերցնելու եկեղեցիները, սինագոգները, գերեզմանոցները և այլ կրոնական շինությունները», սակայն 1974 թ. հրապարակված ՅՈՒՆԵՍԿՈ-յի զեկույցի համաձայն` մնացել էին ընդամենը 913 եկեղեցի ու վանք: Ըստ ոչ պաշտոնական ուսումնասիրությունների` 1974 թ. հետո դրանցից 464-ը լիովեն ավերվել են, 252-ը` քանդվելուն մոտ են, իսկ 197-ը` լուրջ վերականգնման կարիք են զգում: Դրանց մեջ ամենանշանավորն է ներկայում ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի «Համաշխարհային ժառանգության» ցուցակում ընգրկված Անին:

Նրբանկատությունների վրա հիմնված Անին

Երբ սրանից երկու տարի առաջ ՙԳարանթի՚ բանկի «Անատոլիական զրույցներ» ծրագրի շրջանակներում մի խումբ լրագրողների հետ մեկտեղ Կարս էի այցելել, շատ էի տպավորվել մի հսկայական բացօթյա թանգարան եղող Անիից, որում կային բազմաթիվ եկեղեցիների, վանքերի, ամրոցների, պալատների ու կամուրջների ավերակներ: Մի ժամանակ մեր օրաթերթում որպես լրագրող աշխատած սիրելի Սևան Նիշանյանի առաջնորդությամբ Անիում զբոսնելիս ցուցատախտակները պատվել էինք «Թուրքերի նրբանկատություններն ի նկատի ունենալով» մակագրությամբ, Թուրքիայի Հանրապետության 59-րդ կառավարության Մշակույթի նախարար Աթիլլա Քոչի կարգադրությամբ գրված «Անը» անվանումով, որը թուրքերեն նշանակում է հիշողություն: Անշուշտ, անհնարին էր ցուցատախտակներում հանդիպել հայկական բառերի:

Հանդուրժողականության մասին դատարկ հռետորաբանությունը

Տեղյակ չեմ` փոխվե՞լ են արդյոք ցուցատախտակները, բայց, ինչպես երևում է, պետության մեր մեծերի կեցվածքը առանձնապես փոփոխության չի ենթարկվել, քանզի ինչպես որ վարչապետ Էրդողանը մեկ բառ անգամ չի ասել, թե հասկանում է մեր նախնիների կողմից 1915 թ. ցեղասպանության ենթարկված հայ ժողովրդի զավակների զգացմունքները, այնպես էլ շարունակ բարբաջում է «թուրքերի խորը հանդուրժողականության» մասին, քանի որ թույլ ենք տվել տարին մեկ անգամ պատարագ մատուցել եկեղեցում: Մինչ այդ էլ մեր Արտգործնախարարը, զիջելով մեր ադրբեջանցի ազգակիցներին և թուրք ազգայնականներին, հայտարարել էր, թե «Հայաստանի հետ սահմանը չի բացվելու», մի հայտարարություն, որը վերջնականապես հաստատել էր մեծ աղմուկով մեկնարկած «Հայկական նախաձեռնության»` խորը պահարանում դրվելու փաստը: Այո’, թեկուզ տարին մեկ անգամ պատարագ անելու թույլտվությունը գեղեցիկ վարմունք է, բայց` ոչ բավարար: Առայժմ այստեղ ընդհատելով` սկսենք մի պատմական ճանապարհորդություն:

Սմբատի պերճաշուք քաղաքը

Անին, որը բնակավայր է եղել դեռևս պղնձե-քարե դարաշրջանից ի վեր (Ք.Ա. 5500-3200թթ.), հենց այն քաղաքն է, որտեղ 45 հազարանոց բանակի ներկայությամբ 961 թ. թագադրվել է Բագրատունի արքայատոհմի ներկայացուցիչ հայոց թագավոր Աշոտ Երրորդը: Սակայն Անին իր հիմնական դեմքն է ստանում 977 թ.՝ դարձյալ Անիում գահ բարձրացած Սմբատ Երկրորդի ժամանակ: Ասում են, թե Սմբատի կողմից Կարսի արևելքում՝ Ախուրյան գետի արևմտյան ափին, խորը ձորահովիտներով շրջապատված մի սարահարթում հիմնված այս նոր քաղաքն այն տարիներին ունեցել է 100 հազարանոց բնակչություն:

Ժամանակի հայ պատմիչներից Ասողիկը հետևյալն է հայտնում. «(Սմբատը) Անիի խրամատները լցրեց ու դրանց վրա կառուցեց Ախուրյան գետից մինչև Ծաղկոցաձոր կոչվող հովիտը ձգվող շրջանաձև պարիսպ: Այդ պարիսպը կառուցեց կրաշաղախ քարերով, իսկ կողքերը հիմնեց ամրոցներ և աշտարակներ: Նախկին ամրոցը հարկ առ հարկ անցած այդ բերդապարիսպը ամբողջովին ընդգրկում էր այն հատվածը, որտեղ տարածված էր քաղաքը: Մայրու ծառերից կառուցված դռներն ամրացված էին երկաթե մի կտորով ու անվնաս թաղված մեծ գամերով: Դարձյալ մինչ այդ Անի քաղաքում կաթողիկոսարանի եկեղեցին կառուցած ճարտարապետ Տրդատը դրեց նաև մի հոյակապ եկեղեցու հիմքերը»:

Տրդատը միաժամանակ այն մեծ վարպետն է, որը Կոնստանդնուպոլիս էր հրավիրվել` երկրաշարժից տուժած Այա Սոֆիա եկեղեցին վերանորոգելու համար: Այդ թվականից սկսած՝ Անիում Աշոտ թագավորի կառուցած պարիսպներով շրջապատված հին քաղաքն ու Սմբատի հիմնած զույգ պարիսպներով նոր քաղաքը երկու առանձին հատվածներով շարունակել են իրենց գոյությունը:

Սելջուկների շանսը

Մինչ այս ժամանակաշրջանն ամեն ինչ լավ է, բայց 12-րդ դարի պատմիչ Մատթեոս Ուռհայեցու համաձայն` Բյուզանդիայի կայսր Կոնստանտին 9-րդ Մոնոմախի կողմից մի պալատով և Կապադովկիայում արգասաբեր հողերով գայթակղված հայոց Գագիկ Երկրորդ թագավորը 1045 թ. Պետրոս կաթողիկոսի միջնորդությամբ քաղաքի բանալիները հանձնել է Կոնստանդնուպոլսին, որից հետո Անիի ճակատագիրը լրիվ շուռ է եկել: Այսպես է պատմում Մատթեոս Ուռհայեցին. «Կայսրը այլևս երբեք թույլ չտվեց, որ Գագիկը տեսնի Անին: Ինչ վերաբերում է Գագիկին, ապա վերջինս ապրեց դավաճան հույն ժողովուրդի մեջ` աքսորվածի պես»:

Այն տարիներին սելջուկ-թուրք ասպատակների և բյուզանդացիների միջև սեղմված-մնացած Անին հայկական օրացույցով 513 թ.՝ Մարիամ Աստվածածնի համբարձման օրը` 1064 թ. օգոստոսի 16-ին, քաղաքը պաշտպանող բյուզանդական կայազորի խուճապահար փախուստից հետո սելջուկյան զորքերի ձեռքն է անցնում: Ասում են, թե այդ անկանխատեսելի հաղթանակի առաջ ապշահար մնացած սելջուկյան կառավարիչ Ալփարսլանը հետևյալն է բղավել. «Այս անառիկ քաղաքը մեզ հանձնողը նրանց Աստվածն է»:

Քաղաքը, որը 1094 թ. անցնում է սկյութական թաթարների, 1236-ին էլ`  մոնղոլների ձեռքը, մեծապես տուժում է նաև 1319 թ. երկրաշարժից, իսկ օսմանյան ժամանակաշրջանում` լիովին լքվում: Բայց և այնպես՝ 1965-ական թթ. այնտեղ կարելի էր տեսնել բազմաթիվ արժեքավոր ավերակներ: Ցավոք, տեղյակ չեմ` մինչև 2005 թ. «զինվորական արգելված գոտի» եղած տվյալ շրջանն ի՞նչ վիճակում է եղել, բայց մաղթում եմ, որ Աղթամարում մատուցված պատարագը առիթ դառնա տվյալ շրջանի մյուս պատմական հուշարձանները հիշելու համար:

Օսմանյան պետության տնտեսագետ հայ փաշաները

Այս տարածքներում հայոց գոյությունը կարելի է կոնկրետացնել ճարտարապետությունից, գրականությունից, թատրոնից, լրագրությունից կամ երաժշտությունից վերցված օրինակներով, բայց ես 3 օրինակ եմ բերելու ինձ ավելի քաջատեղյակ բնագավառից` տնտեսական աշխարհից:

Ինչպես հայտնի է, օսմանյան սուլթանները մինչև Աբդուլ Համիդի գահակալումը անձնական գույք ձեռք չէին բերում, սակայն, սուլթանների ծախսերի համար հատկացված հողատարածքներից բացի, կարողանում էին օգտագործել նաև արքայատոհմի անդամների համար հատկացված շինությունները: Թանզիմաթի հռչակմամբ, սուլթաններին այդ իրավունքից բացի, նշանակվեց տարեկան 12 հազար 500 լիրայի չափով աշխատավարձ, որն այն ժամանակվա դրամով համարժեք էր 12 միլիոն ֆրանկի: (Նույն ժամանակաշրջանում ռուսական ցարը տարեկան ստանում էր 34 միլիոն, Ավստրո-Հունգարիայի կայսրն ու Գերմանիայի կայսրը` 19,5 միլիոն, Իտալիայի թագավորը` 16 միլիոն, Անգլիայինը` 13,5 միլիոն ֆրանկ): Դեռևս արքայազն եղած ժամանակ բորսայում խաղալով` իր եկամուտը կրկնապատկած Աբդուլ Համիդը գահ բարձրանալուց անմիջապես հետո առաջին հերթին փնտրել էր Արքունի գանձարանի մի վստահելի նախարար, որի համար ընտրել էր դեռևս արքայազն եղած ժամանակ Օսմանյան բանկում ծանոթացած Ագոփ (կամ էլ Հակոբ) Քազազյանին (1833–1891): Այն ժամանակ Քազազյանը Օսմանյան բանկում, ուր եկել էր Գալաթայի Վոյվոդա կայմակամությունից, վարում էր Թուրքիայի հաղորդակցության գրասենյակի տնօրենի պաշտոնը:

1879 թ. «փաշայի» կոչումով Դոլմաբահչե պալատի մի հարկաբաժնում տեղավորված Ագոփ Քազազյանը ամոթով չթողեց իրեն վստահողներին և առաջին անգամ դարձավ Ֆինանսների նախարար: Ավելին` միաժամանակ շարունակում էր վարել Արքունի գանձարանի նախարարի պաշտոնը: Ագոփ փաշան, որը տիրապետում էր թուրքերեն, հայերեն, ֆրանսերեն, իտալերեն ու սլավոներեն լեզուներին, թե ինչպիսի զգացմունքներ էր առաջացնում «հանդուրժողական» թուրք-մուսուլման շրջանակներում, պարզ է դառնում բանաստեղծ Էշրեֆի հետևյալ քառատողից. «Մեծ վեզիր  դարձրու (ստոր ես, թո’ղ եկողն էլ ստոր լինի), իսկ մեծ վեզիրի կնիքը մուսուլմանին տալն արգելված է (հրեայից հոգնեցինք), թող որոշ ժամանակ էլ հա’յը լինի»:

Ագոփ փաշայի մեղքը

Ինչպես հայտնի է, “denî” նշանակում է ստոր: Լա’վ, բայց Ագոփ փաշան մուսուլմաններին ի՞նչ վատություն է արել, որ արժանացել է բանաստեղծ Էշրեֆի վիրավորանքին: Եկեք՝ դուք որոշեք. Օսմանյան պետության վերջին շրջանում պաշտոնյաների աշխատավարձերը հաճախ չէին կարողանում վճարել: Նման ճգնաժամ էր եղել նաև 1888 թ.: Պաշտոնյաների աշխատավարձերը վճարել կարողանալու համար դիմել էին եվրոպական երկրներին, նույնիսկ պարտք էին վերցրել Գալաթայի սեղանավորներից, բայց վիճակը չէր կարգավորվել: Շեքեր բայրամ տոնից մեկ շաբաթ առաջ թերթերում լուրեր էին հրապարակվել, թե Ֆինանսների նախարար Մահմուդ Ջելալեդդին փաշան սակարկում էր՝ հանգուցյալ Ալի փաշայի ծովափնյա ապարանքը 30 հազար լիրայով գնելու համար: Մեկ տարի առաջ Կրետեի հակամարտությունը կարգավորելու համար Աբդուլ Համիդի կողմից որպես վարձատրություն Ֆինանսների նախարար կարգված փաշան հերքեց այդ լուրը, սակայն մի քանի շաբաթ անց Levant Herald թերթում մի տեղեկություն տպագրվեց, ըստ որի` Ջելալեդդին փաշան տոնից առաջ Գալաթայի սեղանավորներից «պաշտոնյաների աշխատավարձերը վճարելու համար» կարճ ժամանակով 30 հազար լիրա է պարտք արել, թեև ժամկետը լրացել է, բայց պարտքը չի վճարվել, որի պատճառով սեղանավորներին ներկայացնող Ունջիյան, Շիշմանօղլու, Եսեյան, Յենի Դյունյա անուններով անձինք, Բարձր Դուռ դիմելով, հետ են պահանջել իրենց գումարները:

Խիստ կասկածելի էր, թե Ջելալեդդին փաշայի` սեղանավորներից «պաշտոնյաների աշխատավարձերը վճարելու համար» վերցրած պարտքով նվելիք ծովափնյա ապարանքի գինը 30 հազար լիրա էր: Ի վերջո, հարցը քննելու համար սուլթանի կողմից հիմնված հանձնաժողովը պաշտոնանկ արեց Ջելալեդդին փաշային ու վերջինիս պաշտոնում նշանակեց Ագոփ փաշային: Մի քանի ամիս հետո թերթերը հաղորդում էին, որ սեպտեմբերի աշխատավարձերը վճարվելու են, և գովաբանում գործերը հարթած Ագոփ փաշայի աշխատանքները:

Գորշ ձիու արարքը

Ագոփ փաշան նաև այն անձն էր, ով պետության վարկավորման հարաբերություններում, այն ժամանակվա միակ աղբյուրը եցած Օսմանյան բանկին որպես այլընտրանք, շրջանառության մեջ էր դրել նաև Կրեդիտ Լիյոնե բանկը: Սակայն հենց այդ պատճառով էլ Օսմանյան բանկի բարկությունը հարուցելով` հեռացվել էր Ֆինանսների նախարարությունից:

Իսկ Ագոփ փաշայի մահվան պատճառ էր դարձել այն գորշ ձին, որը նվեր էր ստացել Աբդուլ Համիդից 1891 թ.: Երբ Յենիքյոյում իր տարեց մոր հետ բնակվող Ագոփ փաշան մի օր ձիով զբոսնելիս էր եղել, մացառների միջից դուրս նետված մի կատվից խրտնած ձին սանձակոտոր էր եղել ու գետին տապալվել` փաշային Քալենդեր ապարանքի պատին հարվածելով: Փաշայի մահից հետո Աբդուլ Համիդը հետևյալն էր ասել. «Եթե ես կարողացել եմ մեծ հարստություն կուտակել, ապա դա եղել է Ագոփ փաշայի շնորհիվ: Նա չափազանց լավ է կառավարել իմ եկամուտները` տարեկան 500 հազար ոսկու շահույթ ապահովելով: Մասնավոր անձանց ու վաքըֆներին չպատկանող հողատարածքները սուլթանական ունեցվածք հռչակելը արտակարգ միտք էր…»:

Առաջին օսմանյան լիբերալները

Այս տարածքներում ժամանակակից իմաստով տնտեսագիտության հետ առնչված առաջին օսմանցիներն են եղել հայկական ծագում ունեցող մտավորականները: Օրինակ` Նիկողայոս Զորայանի` (1821-1859) 1849 թ. Ստամբուլի Մյուհենդիսյան տպարանում հրատարակած «Քաղաքական տնտեսության վերաբերյալ տեղեկություններ» գիրքը առաջինն է համարվում այս բնագավառում: Զորայանը նաև զբաղվում էր տվյալ ժամանակաշրջանի սադրազամ (մեծ վեզիր) Ռեշիդ փաշայի անձնական սեղանավոր և մաքսապետ Մկրտիչ Ջեզայիրլիյանի հաշվապահության գործերով: Այդ հարաբերությունների շնորհիվ ստանձնել էր Ջեզայիրլիյանի կողմից Խաս գյուղում հիմնված դպրոցի տնօրենի պաշտոնը և հնարավորություն էր ստացել իր գրքերը մատուցել կրթական աշխարհին:

Այս բնագավառին պատկանող մեկ այլ առաջատար աշխատություն էր  Բարձր Դռան Թարգմանչական գրասենյակի ղեկավար Սահակ Աբրո[յան]-ի (օսմանյան աղբյուրներում հանդիպում է որպես Սեհակ Էբրու) կողմից 1952 թ. Ստամբուլում տպագրված, կեսը թարգմանություն, կեսն էլ սեփական ուսումնասիրություն հանդիսացող «Փոխանցումների մասին գիտություն» վերնագրով գիրքը: (Շնորհակալություն եմ հայտնում այս գլխի համար ինձ տեղեկություններ տրամադրած Կարո Աբրահամյանին):

Միքայել Փորթուքալ փաշան

Առաջին օսմանյան լիբերալներ ասելիս  նախ մեր միտքն են գալիս Միքայել Փորթուքալ փաշան (1842-1897) ու Սաքըզլը Օհաննես փաշան (1836-1912): 1860-ականներից սկսած՝ Դիվանագիտական դպրոցում տնտեսագիտություն դասավանդած Միքայել Փորթուքալ փաշան նախարարի խորհրդական էր 1888 թ. Ջելալեդդին փաշայի գլուխը կերած ֆինանսական սկանդալի ժամանակ: Երբ Ջելալեդդին փաշային փոխարինել էր Ագոփ փաշան, Փորթուքալ փաշան էլ էր պաշտոնազրկվել: Սակայն փաշան անգործ չէր մնացել: Աբդուլ Համիդ Երկրորդը փաշային էր հանձնել իր մասնավոր հարստության կառավարումը: Հենց Միքայել Փորթուքալ փաշան էր, որ նավթի և այլ հանքերի շահագործման արտոնությունները դարձրել էր Աբդուլ Համիդի մասնավոր սեփականությունը:    

Սաքըզլը Օհաննես փաշան

Երբ Միքայել Փորթուքալ փաշան 1897 թ. վախճանվում է, Աբդուլ Համիդի Արքունի գանձարանի նախարարի պաշտոնը ստանձնում է Սաքըզլը Օհաննես փաշան: Օհաննես փաշան 1860-ականներից սկսած Ֆինանսական դպրոցում դասավանդում էր կարճ կերպով «Հարստության մասին գիտություն» կոչվող տնտեսագիտական դասեր և բազմակողմանիորեն զարգացած մի մտավորական էր: Հետևյալն կերպ է մեկնաբանում այդ երկու փաշաների կարևորությունը այն տարիներին Դիվանագիտական դպրոցում ուսանած Ահմեդ Իհսանը. «Միշտ այս ուսուցիչներն էին Դիվանագիտական դպրոցների շրջանավարտներին թելադրում, թե կյանքն աշխարհում միայն տնտեսության վրա է հիմնված, որ ազգերի և երկրների ուժը ամենից առաջ բխում է տնտեսական կազմակերպություններից: Հենց այս երկու ուսուցիչներից էի տեղեկացել փաթթոցավոր ուսուցիչներից ու մեր պապերից լսած սխալ հավատքների վրա հիմնված, այսինքն` վատ մեկնաբանված «բախտ», «միտք» և «անցավոր աշխարհ» ուսմունքների դատարկության մասին, Արևմուտքում ի հայտ եկած գիտական հայացքների շնորհիվ ուսումնասիրության և լուծման կարոտ խնդիրների մասին, միջնադարյան գլխով մտածելու վտանգավոր լինելու մասին: Ըստ էության Դիվանագիտական դպրոցի բոլոր սաներն այլ կերպ էին կրթվում: Մեր հայրերի տեսակետերին ու համոզմունքներին հակասող բաներ էինք սովորում»:

Բազմակողմանի գիտելիքների տեր գիտնականը

Իր լիբերալ գաղափարներով երիտթուրքական շարժման վրա խորը ազդեցություն թողած Սաքըզլը Օհաննես փաշայի՝ 1881 թ. տպագրված «Ազգի գիտական հարստության ծագումը» գիրքը համարվում է Օսմանյան պետությունում հրապարակված առաջին դասական տնտեսագիտական աշխատությունը: Գրքի վերնագիրը գրեթե համընկնում է շոտլանդացի տնտեսագետ Ադամ Սմիթի «Ազգերի հարստությունը» գրքի վերնագրի հետ: Երևում է, որ Օհաննես փաշան կայսրության զարգացման համար անհրաժեշտ է համարում ազատ մրցակցությունը, դեմ է հանդես գալիս հովանավորչությանը, պետականամետությանն ու մենաշնորհային մեթոդին, ինչպես նաև` գների` պետության կողմից սահմանվելուն:

Օհաննես փաշան, որը նշում էր, թե պետության հաղորդակցման միջոցները, մասնավորապես` երկաթուղին ու երկաթուղային բնագավառի կառուցման և շահագործման գործողություններն ամբողջովին պետք է թողնել մասնավոր ընկերություններին, անդրադարձել էր նաև ազատ առևտրի հիմքը հանդիսացող սեփականության իրավունքին և շեշտել, թե անհատական շահերի և հասարակության ընդհանուր շահերի միջև ներդաշնակությունը գրեթե ինքնըստինքնյան կապահովվի ազատ առևտրի ու մրցակցության շնորհիվ: Նկատվում է, որ փաշան քննադատել է այն ժամանակ Եվրոպայում քննարկվող սոզիալիզմի գաղափարը և համարել, որ այն հակասում է մարդկային բնույթին: Օհաննես փաշայի հետ սկսված լիբերալիզմի գաղափարի հետևորդները դարձան Մյունիֆ փաշան, Ջավիդ բեյը, իշխան Սաբահեդդինը, Ահմեդ Աղաօղլուն: (Դողան Ավջըօղլուի համաձայն` հանրապետական շրջանի վարչապետերից մեկը եղած և 1930 թ. ստեղված Սերբեստ կուսակցության գլխավոր նախագահ Ֆեթհի Օքյարը ևս այդ դպրոցն է անցել):

Առաջին գեղագիտական գիրքը

Միաժամանակ նշենք նաև, որ Սաքըզլը Օհաննես փաշայի` Գեղարվեստի դպրոցում գեղագիտության վերաբերյալ տված դասերի հիման վրա հրապարակած «Գեղեցիկ արվեստների պատմության ներածություն» աշխատությունը Օսմանյան պետության մեջ համարվում է «գեղագիտական մտքի» պատմության վերաբերյալ առաջին գիրքը, իսկ կառավարման մեթոդի դասընթացի մասին առաջին աղբյուրը ևս 1884 թ. Դիվանագիտական դպրոցի չորրորդ կուրսի սաների համար պատրաստած դասընթացն է:

Մինչև 1908 թ. հոկտեմբեր Արքունի գանձարանի նախարարը եղած Օհաննես փաշան այս թվականին սեփական ցանկությամբ անցել է թոշակի և իր ողջ ժամանակը հատկացրել բանասիրությանն ու բառարանային աշխատանքներին:

 

Օգտագործված գրականություն

1.      Հերոդոտոսի պատմությունը (թարգմանիչ` Մյունթեքին Օքմե)/, Ռեմզի տպագրատուն, 1973 թ.,

2.       Ռընե Գրուսե, «Հայոց պատմությունը` սկզբից մինչև 1071 թ.՚, Արաս հրատարակչություն, 2005 թ.,

3.      Արզու Թոզդուման Թերզի, «Օսմանյան ֆինանսական համակարգում մեծ դերակատարում ունեցած երեք հայ նախարարները` Ագոփ, Միքայել և Օհաննես փաշաները», 2002 թ. ապրիլի 23-24-ին Թուրք-հայկական հարաբերությունների մասին միջազգային սիմպոզիումում ներկայացված զեկուցումը,

4.      Ահմեդ Իհսան, «Մամլո հիշողություններս», հատոր առաջին, Ահմեդ Իհսան տպագրատուն, Ստամբուլ, 1930թ.,

5.      Թևֆիկ Չավդար, «Լիբերալիզմը Թուրքիայում /1860-1990 թթ./, Իմգե հրատարակչատուն, 1992 թ.

 

hurayse@hotmail.com

ID:714
19.9.2010

http://www.hyetert.com/yazi3.asp?s=1&Id=714&DilId