ԷՐԶՐՈՒՄԻ ՆԱՀԱՆԳ, Էրզրումի էյալեթ, Էրզրումի վիլայեթ, Կարնո նահանգ. Օսմանյան Կայսրության վարչատարածքային միավոր Արևմտյան Հայաստանում: Կենտրոնը` Էրզրում: Կազմավորվել է 1514-34թթ.: XVIդ. 2-րդ կեսին վերացված Երզնկայի նահանգը կցվել է Էրզրումի նահանգին: XVIIIդ. 2-րդ կեսին նրա տարածքում առաջացել են կիսանկախ իշխանապետոթյուններ: XVIդ. վերջին-XXդ. սկզբին հիմնականում ընդգկում էր Բարձր Հայքի մեծ մասը, առանձին շրջաններ Տայքից, Այրարատից, Տուրուբերանից, Աղձնիքից և Փոքր Հայքից: Հյուսիսից սահմանակից էր Տրապիզոնի, հարավից` Դիարբեքիրի և Վանի, արևմուտքից` Սեբաստիայի, հյուսիս-արևելքից`Ախալցխայի և Կարսի նահանգներին, արևելքից` Իրանին (XIXդ. սկզբից` նաև Ռուսաստանին): Նահանգի բնական սահմաններն անցնում էին Բյուրակն-Մնձուրյան, Ծաղկանց, Հայկական Պար և Պոնտական լեռնաշղթաներով: Կենտրոնական բարձրադիր շրջանում կլիման խստաշունչ է, արևմտյան շրջաններում և Թորթոմի գավառում` մեղմ և բարեխառն: Նշանավոր լեռներն են Բյուրակնը (Բինգյոլ), Այծպտկունքը, Գոհանամը, Դումլուն, Կոփը: Ջրառատ լեռներից սկիզբ են առնում Արևմտյան Եփրատ, Արևելյան Եփրատ  (Արածանի), Ճորոխ և Արաքս գետերը: Ալաշկերտի գավառում է գտնվում Գայլատու լիճը, Էրզրում քաղաքից ոչ հեռու` Արևմտյան Եփրատի առաջացրած ձկնառատ Ճահիճ-լիճը (Շամբ-Կարնո):

XIXդ. սկզբին Էրզրումի նահանգն ուներ 16 գավառ` Էրզրում, Բաբերդ, Դերջան, Երզնկա, Կելկիթ (Գայլ գետ), Շապին Գարահիսար, Քըղի, Սպեր, Թորթում, Վերին Բասեն, Ստորին Բասեն, Խնուս, Ալաշկերտ, Խամուր, Դիադին, Բայազետ: 1846թ. Շապին-Գարահիսարը միացվել է Սեբաստիայի նահանգին: XIXդ. 30-60-ական թթ. Էրզրումի նահանգը խոշորացվել է ի հաշիվ հարակից նահանգների և ընդգրկել Արևմտյան Հայաստանի մեծ  մասը (անվանվել է նաև Էրմենիստան): 1873թ. բաժանվել է Էրզրում, Չըլդըր, Կարս, Բայազետ, Վան, Մուշ և Երզնկա գավառների:

Ռուսական զորքերը 1828-29թթ., 1877-78թթ., 1914-16թթ. գրավել են Էրզրումի նահանգի մեծ մասը, որը, սակայն, վերադարձվել է թուրքերին: 1829-30թթ. Էրզրումի նահանգից 55-60 հազար հայեր գաղթել են Արևելյան Հայաստան և Անդրկովկասի` Ռուսաստանին անցած այլ շրջաններ: Մասնակի արտագաղթեր եղել են 1854-55թթ., 1877-78թթ., 1890-ական թթ.: Հայերի տոկոսային հարաբերությունն արհեստականորեն նվազեցնելու միտումով սուլթանական կառավարությունը XIXդ. 80-ական թթ. Էրզրումի նահանգից անջատել է հայաշատ Վանի նահանգը և Մուշի գավառը: XXդ.սկզբին նահանգը բաղկացած էր Էրզրումի, Բայազետի և Երզնկայի ընդարձակ գավառներից:

Էրզրումի նահանգը Արևմտյան Հայաստանի հայաշատ նահանգներից էր, որի հայաբնակ 14 քաղաքներում (Էրզրում, Բայազետ, Շապին Գարահիսար, Բաբերդ, Երզնկա, Սպեր, Դերջան, Խնուս, Քըղի, Հասանկալա, Կելկիթ, Թամզարա, Խորասան, Մժնկերտ) և մոտ հազար գյուղերում XIXդ  I քառորդում ապրում էր 400 հազար հայ: Հատկապես խիտ էին բնակեցված Էրզրումի, Ալաշկերտի, Բասենի, Երզնկայի, Բաբերդի, Խնուսի, Բայազետի գավառները:

Զբաղվում էին առևտրով, արհեստներով, հացահատիկի մշակությամբ, անասնապահությամբ, այգեգործությամբ: Նշանավոր էին Էրզրումի դաշտի Կան, Աշկալա, Դվնիկ, Իլիջա (Ջերմուկ), Չիֆլիկ, Ձիթող, Բայազետի` Արծափ, Մոսուն, Ալաշկերտի` Ամատ, Զետկան, Երզնկայի` Մթննի, Մեղուցիկ, Բաբերդի` Վարզահան, Բալախոռ, Քըղիի` Դարման, Խուբս, Բասենի` Գոմաձոր, Դելի Բաբա, Խնուսի` Կարաչոբան գյուղերը, Էրզրումի դաշտի Հինձք գյուղի Ս.Աստվածածին, Մուտուրկու գյուղի Ս.Լուսավորիչ և Խաչկավանքի համանուն վանքերը, Արաքսի վրա կառուցված Հովվի կամուրջը: Դիադինի գավառում էր գտնվում հինավուրց Ս.Հովհաննես (Ուչքիլիսա) վանքը: Հեթանոսական մեհյաններով և եկեղեցիներով հռչակված էր Երզնկան:

Պարբերաբար կրկնվող գաղթերի, հայերի բռնի մահմեդականացման և հատկապես 1894-96թթ. կոտորածների հետևանքով XXդ. սկզբին Էրզրումի նահանգում մնացել էր 250 հազար հայ: Նրանց մեծ մասը 1915թ. հունիս-օգոստոսին բռնությամբ տեղահանվել և կոտորվել է Էրզրում-Դերջան-Երզնկա-Կամախ ճանապարհին:

XXդ. 20-30-ական թթ. Էրզրումի նահանգի տարածքը տրոհվել է հիմնականում Էրզրումի, Երզնկայի և Աղրի իլերի միջև:

Էրզրումի նահանգի հայկական բնակավայրերը (XIXդ. վերջ-XXդ. սկիզբ)

 

1. Էրզրումի (Կարինի) գավառ

Էրզրում (վարչական կենտրոն), Ալաջա, Աղա Խաշըխը Բերեվեր, Աղավեր, Ադդաշ, Աղորեն, Ամրաջուկ, Այնալըկալա, Աշկալա, Ապլհնտի, Առնքար, Արծաթի, Արշունի, Բագնի (միավորված յոթ գյուղեր են), Բազկառիճ, Բենիկ (Բինկա), Բերձոր, Բլուր, Բռնակապան, Բրդոնք, Գառվըր, Գարդապատ, Գեղախոռ, Գմբեթ (Կյումպեթ), Գոմեր, Գոմք, Գրչիք, Դավթա, Դինարիգոմ, Դվնիկ, Դերեզճուկ (Թավրիզճուկ), Երկան Մասուր, Երկնիստ, Զերեվանք (Ծիրանավանք), Զերտիկե, Էսեվանք, Էվրենլի, Ըղտաձոր, Թազա գյուղ (Թեփե գյուղ), Թեքեդերեսի (Թեքահովիտ), Թիթկիր  (Դիդկիր) Թոսիկ, Թորդան, Թոփալ-Չավուշ, Թվանջ, Թուզջի (Տուսճի), Իլիջա (Ջերմուկ), Լիճ, Խանակե, Խաչկավանք, Խառակյոպեկ (Ղարակյոպեկ), Խառապեկ (Խառապեխ), Ծաղկի, Ծղկանց (Ծաղկանց), Ծվանց, Կամպիր Կան, Կարարս (Կար Արծն, Ղարարզ), Կենեփե (Կանեփ), Կես (Կեզ, Կերզ), Կըզըլքիլիսե, Կիրակոսակ, Կյոլեորեն, Կյունկեորմեզ, Կտավերանք, Կրճնկոց, Հայտարի, Հասան Մասուր, Հինծիկ, Հինձք, Ձիթհանք, Ձիթհող, Ղայաճա (Կայափա), Ղարահասան (Կարահասան), Ղուշչի (Խուշչի), Մեծ Մանսուր, Մեծ Գաղտառիճ, Մճրոնք, Մյուրտյուլուկ, Մյուլք, Մուխանտա, Մուտուրկու, Յարըմջա, Յոզբեկ, Յոնջալի, Նարդիվան, Նորաշեն, Շակավ, Շահ Մանսուր, Շիփեկ (Շեփիկ), Շխնոց, Շողիկ, Շոչիկ (Շաչեն), Չըրըքլի, Չիֆլիկ, Պատիշեն, Պալեն Բերդիկ (Գալըմբերդիկ), Ջիբաղ, Ջինիս, Ջրմուտ (Չըմըտ), Սաբդորան, Սալաձոր, Սարչամի (Սերչեմի), Սնկառիճ, Սոգյուտլու, Սոս, Սովուկ, Ջերմուկ, Տանձիկ, Տանձուտ, Ումուտում, Փոչիկ (Փոչջիկ), Փոքր Գաղտառիճ, Քարվոր, Քելեջուտ (Գայլահովիտ), Քյոշք (Քոշք), Քյոսե-Մեհմետ, Քևկիրի, Օձնի, Օրան, Օրթիզի:

2. Բաբերդի գավառ 

Բաբերդ (վարչական կենտրոն), Ադե, Ալմշկա, Աղբանոց, Անահիտ, Առուծնկա, Ավերակ, Արմանա (Էրմենե), Արտոստ, Արքանիստ (էրքենիստ), Արևզղա, Բալախոռ, Բաղձոր, Բեռնա (Բեռնակ), Բլրակ, Բլուր, Բոբղա, Բոչի, Գլխոնց, Երկուն, Թոլմա (Դոլմա), Լուսոնք (Լուսհոնք), Խաձյուկ, Խայեկ, Խանջուր, Խարթ, Խոփուր (Խոփուզ), Խուփս (Խուբս), Ծիրանի (Ջիրանի), Կարավանք (Քարավանք), Կոբ, Կորնջուր, Հավնոց (Հավուկ), Հինտի (Խինտի), Հնձավերակ, Ձորակ, Մազկակրակ, Մալասա (Մազարա, Մալառա), Մահաջուր, Մամ, Մեծ Գրչի, Մեծ Լոռի, Մշակնոց, Նիվ, Նշավերակ, Ջահմանք, Ռուշտի (Ուրիշտի), Սարաջիլ (Սարաջիկ), Սինկարոս (Սնկարոս), Սինոռ (Սյունուր) , Սղրջիկ, Սուրբ Թորոս, Սևքար, Վանշեն (Վանք, Քրիստոսի վանք), Վարդանոց, Վարդենիկ, Վարազահան, Վարի գյուղ, Տանձուտ, Փնջըրկա (Փնջրիկ, Բինչիրկե), Փշավերակ, Փոքր Գրչի (Փոքր Քըզի), Փոքր Լոռի, Քառոր, Քարավեր, Քարավերակ, Քելաղբյուր, Քեստեսիկ, Քիվ (Կիվ), Քսանթա (Կիսանդու), Ցրտանոց, Օլմեղա, Օձտեղ:

3. Դերջանի գավառ

Դերջան (Մամախաթուն, վարչական կենտրոն), Աբաղձոր (Աբեղաձոր), Ակ-Դոկան, Աղադիր, Ապրանք, Աստոյի գոմ, Բագառիճ, Բեղրան, Բրիչ, Բուլք, Բուն, Գառնբերդան, Գյոքդաղ, Գոմձոր, Գոնկա, Դավո, Դվնիկ, Էգրիկ (Ագարակ), Էսպիվերիկ, Թառու, Թոխլան, Խաչ, Խաչիկորդի, Խաչողներ (1), Խաչողներ (2), Խառխին, Խարախուրախ (Ղարայդուլախ), Խնձորի, Խումլար, Ծաղկարին, Կոնչա, Կոտուր, Հայաշեն (Աուշեն), Հերանի, Հերանի Մյուս, Հողակ, Ղաչախ, Ղարաբազար, Ղարահուսեիններ, Ղարուղոյ, Մանթարա, Մանց, Մեղուս, Միատուն, Մոս, Մոտոյին գոմ, Նորշեն, Չամուռդերե, Չանախչի, Չխլնոց, Ռաբատ, Սարիղայա, Վարդուկ, Վժան, Ցախավել, Քալմզի, Քիսմիձոր:

4. Երզնկայի գավառ

1.Երզնկա գավառակ. Երզնկա (Էրզինջան, վարչական կենտրոն), Ախոռճուկ, Աղճաքենդ, Աջըկբաշ, Բալանկա (Բուլանկա), Բալանկա Պաղ (Բուլանկա Պաղ), Բզվան, Բթառիճ (Փթառիճ), Բյուր, Գերթաղ, Գի (Այգի), Գյոլչեքեն, Գյուլիջե, Էրկան (Երկան), էրմենի (Արմենի), Թիլ, Խախ, Խեզութի, Խեյրեբեթ, Խնձորիկ, Խոզնցիկ, Խորոնթաղ, Ծագթեղ, Ծաթեր, Կարմրի, Կեչուտեկ, Կյոլնցիկ, Կոմբիզ, Հարապետի (Հայրապետի), Հոռոմագրակ (Հոռոմոց Ագարակ), Ձորբերան, Ղարաթուշ, Ղարատիկին, Ղարաքիլիսե, Ճանճիկ (Ճենճիկե), Ճիմին (Ճմին), Մահմուտցիք, Մահսուդլի, Մաղաջուր (Մեղրաջուր), Մեծ Ագրակ, Մեղուցիկ, Մերթեկլի, Մթննի, Մոլլագեղ, Յալընըզ Պաղ, Շխլի, Շոխտ (Շող), Չարտագլը Փոքր, Պահիկ, Պարկոսեր, Պրաստիկ, Սուրբ Կիրակոս, Սուրբ Նիկողայոսի վանք, Սուրբ Օհան (Սրբիհան), Վաղավեր, Վասկաթիլ, Վասկերտ, Վարդանշահ, Չիֆթլիկ Վերին, Չիֆթլիկ Ստորին, Վաղավեր Վերին, Տաճրակ, Տնկենեկ, Փոքր Ուռեկ, Ուռեկ, Փրկչի թաղ, Քիլիջի:

Բոլոմոր (Գուզուջան, Գուզիջան) գյուղախումբ. Ալթուն Հուսեին, Բերկրի, Բոլոմոր (վարչական կենտրոն). Դանչեկ, Կարմիր Մեջիդ (Կըզըլ Մեջիդ), Քիրունուդ:

2. Կամախ գավառակ. Կամախ (վարչական կենտրոն). Ավշեն, Բադնիք, Բասլի (Վասլի, Թագավոր), Բոստի, Բուռաս, Գառնի, Գոմեր, Եզնձոր, Զաքարի, էրմենիք (Արմենիք), Թան, Թավկներ, Թոնուր (Թոնիր), Թորդան, Թռչտի, Լիճ, Խանգեղ, Խնձորի, Խուտի, Կարդաք, Կետիք, Հազարք, Հողիսիկ (Հողիս), Ճինառիճ, Մարիք, Մեծ Բագառիճ, Ոսկեբերդ (Ուսկուբուրդ), Պահաձոր, Սալոր, Սաղի, Սուրբ Նշան վանք, Վանքդերեսի (Հովտավանք), Տետեկ (Տետիկ), Ուխտիք, Ուռի, Փեկարի (Բեկարի), Փոքր Բագառիճ:

Ռեփահիե (Կերճանիս) գյուղախումբ. Կարսագա, Կերճանիս, Հոռոփուլ, Մելիք (Մելիք Շերիֆ), Ռեփահիե:

Գուրուչայ (Հասանովա) գյուղախումբ. Ապուշտա, Դարսակի, Թողուտ (Թեղուտ), Խարախայա (Ղարաղայա), Հասանովա (վարչական կենտրոն), Մեծ Արմտան, Տանձի, Փոքր Արմտան:

5.  Կելկիթի (Գայլագետ) գավառ

Կելկիթ (Գայլ գետ, վարչական կենտրոն), Ջմեդե, Խնձորի, Կարմրի (Կիզիլիջա), Կիզարակ (Կիզագրակ), Շարիան Վերին, Շարիան Ստորին, Սարիջա, Սեիդբաբա, Տարսուն Ստորին:

6. Քըղիի գավառ

Քըղի (վարչական կենտրոն), Ագբունդար, Ագրակ, Ակինեվանք, Աղբզուտ, Ամառիճ, Ապուղնակ (Ապուզնակ), Առեկ, Առինձ (Առուզ), Աստղաբերդ, Ավըրդի (Ավըրտնիկ), Արք, Բիլիջա, Դարման, Զոկան, Թաթկիլան (Տատկիլան), Թզմորի, Ինախ, Լեք, Լիճիկ (Լճիկ), Խաչատուր, Խաշգեղ (Խաչգեղ), Խասգյուղ, Խոլանք, Խոլխոլ, Խոյուզ, Խոշքար, Խովաս, Խոփձոր (Խուփձոր), Խուբս, Խուպեկ, Ծերմակ, Կըզըլ Չիբուխ, Կոճակ, Հագըստուն, Հարկապ, Հարտիվ (Հարթիվ), Հյոլենք, Հողեկ (Հողես), Ղազի, Ղարաբեկ, Ճերմակ, Ճըպըռգեղ, Մասրում, Մելիքան, Մեծ Գառկալ, Մեծ Կարակայկան, Միրզա, Մոզիկ Վերին, Մոզիկ Ստորին, Յոլմեզ, Շուրուկ, Շեն, Չան, Չանախչի, Չարիբաշ (Չերբաշ), Չեթման, Չելեբի, Չիֆթլիկ, Չոմագ, Պնախ (Փնախ), Ջերման, Ջիբեր, Սագաձոր, Սեղանք, Սերկևլիկ, Վիմաձոր, Տինեկ, Փոքր Գառկալ, Փոքր Կարակայկան, Քերբոս, Օսնակ (Հոսնակ), Օրոր (Խորխոր):

7. Սպերի գավառ

Սպեր (վարչական կենտրոն), Ակնտոս, Աղբնոց, Աղբուրիկ, Անկեճիկ, Ավտձոր, Բախչավանք, Բակիս, Գանձ, Գեղնաձոր, Գող (Կող), Գողոնց (Կողոնց), Գոշմշատ, Դարբնի, Դրախտ, Զագոս, Էգեձոր, Էշկենց, Թափձոր, Խաչաղբյուր, Խարթիկ, Խժթար, Խոզաղբյուր, Ծաղկոց, Կայ, Կարագյավուր, Կարախաչ, Կարմրիք, Կոշմաշատ, Հիզպա, Հիշենց, Հնգամակ, Հողեկ, Հունուտ, Ձկնաջուր, Ղազենց, Ճիպոտ, Ճիտկունս, Մանց (Մացուցանց), Մեծ Ագրակ (Մեզգրիկ, Մեզեգրեկ), Մողոշեն, Նախնծիր, Նշենուտ, Շահրիստանց, Ծիկունց, Չափանց, Ջերաիս, Ջուրակենց, Սալաչոր, Սեմեկրիկ, Սիթահանք, Վագշեն, Վահնաս, Վարգուռ, Վարդենիկ, Վարիզոնց, Տանկես, Տանձուտ, Տղանց, Տշաձոր, Տուփ, Քալկունց, Քաղոնոս, Քարափ, Քարձոր, Քրեոզ, Օձուտ, Օրսոր:

Օվաճըգ (Հովտիկ) գյուղախումբ. Ագրակ, Ախոռճուկ, Արաբքենդ, Բաշ Օվաջիկ (Հովտագլուխ), Բաշքենդ (Պաշ գյուղ), Էրիզա (Երիզա), Թոփրակկալե, Ճիպոտ, Չաթաղ, Պզտիկանց, Սոգյուտլու, Վեքեխաս, Ուչքիլիսա:

8. Թորթումի գավառ

Թորթում (վարչական կենտրոն), Ազորդ, Ազուշեն, Աղասեր, Աղբաձոր, Աղրջիկ, Ապրնես, Ասպիշեն, Բարդոսանց, Բլուր, Գեղիկ, Զխեկ (Ծխիկ), Էգրեկ (Ագրակ), Էշքիձոր, Էռշք, Էոշքևան, Էվեք (Արգիք), Ընկուզեկ, Թորթում բերդ, Թև, Լսկավ Վերին, Լսկավ Ստորին, Խախու, Խաշուտ, Խասպերիկ, Խնձորիկ Վերին, Խնձորիկ Ստորին, Կարս (Հարս), Կոչանց, Ձկնաջուր, Ձկնավոր, Ձնավոր, Ղազարենց, Մաքիձոր, Մեղրագոմ, Մեղուս, Նորաշեն, Շիփեկ, Պար, Պոչենց, Սխտորուտ, Սուրբ Օհան, Վախթիկանց, Վարդաշեն, Վերին գյուղ, Վխիկ, Վսրեք (Ֆիսրեք) բերդ, Տանքար, Փշկնոց, Քրընկոց, Քսիխա, Քլագոմ, Քորքեր:

9. Վերին Բասենի գավառ

Հասանկալա (վարչական կենտրոն) Ալիբազիրկան, Ալվար, Ախա, Ախելեկ, Աճալար, Ամրագոմ, Ասպուզա, Ավնիկ, Արտի, Արուճագրակ, Ափսանջա, Բլուր, Գարավետ, Գոմձոր, Դանիշման, Դելի Բաբա (Վելիբաբա), Եղան (Եաղան), Էգեպատ, Թաիրխոջա Վերին, Թաիրխոջա Ստորին, Թավոնց, Թորդան, Իշխան, Խաչլու, Խըդըրէլյաղ, Խընեզե, Խոսրովերան, Խոցավանց, Կամուրջ (Քյոփրիքյոյ), Կարայազի, Կըզըլջա Վերին, Կընտեղի, Կիրդաբազ (Քրդաբազ), Կուլլու (Քյուլլու), Հարան, Հարսնեքար, Հերթև, Հյոլլեկ, Ձորագյուղ, Ճիճագրակ, Մագսուդ Ճոջ, Մեծ Դու, Մենևան, Մեջելդի, Միատուն, Մյուլքի, Յուզվերան, Նապի, Չամուռլի, Չիֆթլիկ, Պատիճվան (Պատիժվան), Պլղասուն, Սարիքյուլլի, Սոգյուտլու, Սուրբ Օհան, Վաղավեր, Տոտի Վերին (Տոտվերան), Փերճիկ, Փոքր Դու, Քաջալար, Օկումի, Օրթիզի:

10. Ստորին Բասենի գավառ

Խորասան (վարչական կենտրոն), Աղափ, Արմուտլու, Արտոստ, Եզերմեկ, Զարս (Հարս), Ծանծաղ (Զանզախ), Կարաուրկան, Կերեք, Ձիթհանք, Ղարաբունղար Վերին, Ղարաչուխա, Ղարաքիլիսա, Ճռասուն, Մժնկերտ, Չուրուկ (Ձորուկ), Պաշգեղ, Պետրեվանք, Սանամեր, Սյուլիսկի, Տոտի, Փիրալի (Բիրալի), Փորիկ (Բորիկ), Փոփխարա:

11. Խնուսի գավառ

Խնուս (վարչական կենտրոն), Աղջամելիք, Անտալգոմ (Ավդալի գոմ), Արոս (Հարոս), Բաշքյոյ, Բուռնազ, Գաբրիելի գոմ, Գասպարի ցեղ, Գարապուրակ, Գոլջիսար, Գունդուզ, Գևանդուկ, Դուման, Եկմալ, Ենիքյոյ, Էլպիս, Թաթոս, Թանտրլի (Թոնդուրլի), Թարաձիգ, Լեք-Բուդաղ, Խալիլ-Չավուշ, Խամըլբերդ, Խանբեկի, Խարակուիժ, Խըրըմ Խարա, Խըրթ (Հերթ), Խիզմուս (Կիզմուս), Խոզան, Խոզլու, Կարաչոբան, Կարաքյոփրու, Կըզըլ Ահմետ, Կյոզալզտիկ, Կյոքսու (Գյոքսու), Կոբալ, Հարամիկ, Ձիթհանքով, Մարներ, Մարուֆ, Մժնկերտ, Մոլլադավուդ, Յահյա (Յահու), Շաբադին (Շապատոն), Չևիրմե, Պեկուրտի (Բեկուրտի), Սալվալի (Սարվորի), Սալու (Սալոր), Սայրլու (Սայլու), Սարվելի, Սարուսլի, Սյոլեմեզ, Սոգյուտլու, Տուշան, Փայկ (Հայք), Քաղքղիկ, Քեշիշվերան (Իրիցու գեղ), Քյուլլու, Քրմեզի, Ցուկարշեն:

12. Ալաշկերտի գավառ

Ալաշկերտ (Թոփրակկալե, վարչական կենտրոն), Աբաս, Աբուզեթ, Ալեքսան, Ալի, Ամատ (Համամա), Աշխալա, Ատաղալեն, Արապադայի, Արղ, Բավ, Բլուր (Յահնիթեփե), Բյուլուկբաշի, Բյուրապատ, Դամուրսըղան, Դավոյի գեղ, Դավոն, Դարափի Վերին, Դարափի Ստորին, Եզտոյի, Ելիզայի, Եկմալ, Երանոս, Զատո (Զատոն), Զետկան, Զիրո, Թորգոմներ, Իրիցու գեղ (Սև Իրիցու գեղ), Խալբեկ, Խաչիթափ, Խաչլու, Խաստուր (Հացտուր), Խարաբա, Խըտըր (Խըտրի գեղ), Խլա, Խոշիան, Կարաքիլիսե, Կոբալ, Հաջի Սաֆար, Հասան փաշա, Ղազի Վերին, Ղազի Ստորին, Ղալենտեր, Ղայաբեկ, Ղարասու (Կարասու), Ճմիկան, Մազրա (Մսուրցիկ), Մուրուխան, Յազճուգեղ, Յամար, Յոնջալու, Նանաջան, Նավիկ, Մուրադխան Ստորին, Շահնազար, Շամիան, Չաթ, Չաղլու, Չամուռլու, Չլկահանի, Չուրուկ, Պեդր (Բեդիր), Պոզ Մեզին, Պոշեկ (Բոշիկ), Ջաջուռ (Ջաջուռ Իրիցու գեղ), Ռեմկան (Համոկան), Սևիկ, Վարանցիկ (Ֆերան), Տաշճին, Տոմա, Տոտիկան, Տոտոյի (Տոտո), Տումարսալ, Փոխանցիկ (Փոխան), Քարձոր, Քարսիփան (Կարսիփան), Քյոլու (Կոլա), Քյուփղրան, Քյուփղրան Վերին:

13. Խամուրի գավառ

Խամուր (վարչական կենտրոն), Աբդալաղի, Աղա Դավա, Բադիրխան, Բուրջի Մանսուր (Պոճի Մանսուր), Գյառգյառ, Գորգո, Խանըռշիկ, Խոջի, Կյոլասոր, Կրիգոլ (Գրակոլ), Ղազարի, Ճըմկան, Մալխաս, Մամզեցիք, Մարղա (Մարդղա), Միրզախան, Շորվերան, Պիկան, Սոֆիան, Տամբատ (Տանբատ), Տիտան (Դիդիմ), Քեշկ (Քյոշկ):

14. Դիադինի գավառ

Դիադին (վարչական կենտրոն), Ալիկոր, Աղաբազար, Ատաքենդ, Բոտի Վերին, Բոտի Ստորին, Բուդաղի, Գորանի, Գումբեթ (Գմբեթ), Դաշկեսան (Քարկտուր), Դաշլիչայ Վերին, Դաշլիչայ Ստորին, Դավթի (Դավութի), Թոխլուջա (Թախլաջան), Լաշկոյի (Լաշկո), Խլֆոյի, Կուբիկ (Կոբիկ, Գուբեկ), Ղարաբազար, Ղումլուպուճաղ, Ղումլուջա, Մայեա (Մայա), Մարտիկ, Միրզաջան (Միրզաքյանդ), Մոլլաղայա, Նավրուզի, Շահվելետ, Պրումի, Ջանախըզ, Ջուջան, Սահմանղուլի, Սեյտո, Սորան, Ուլուքենդ, Ուչքիլիսա (Բագավան, Վանքի գյուղ), Քարվչուր, Քյալտոշ:

15. Բայազետի գավառ

Բայազետ (վարչական կենտրոն), Ալլահդուլի, Ավաջուղ, Արծափ, Արուճ, Բաբխան, Բազրկան, Բազրկանչայ, Բերաքյաթ (Բորակուտ), Գյուլիջե, Գյուրջի Բուլաղ, Դիզա (Տիզա), Զանկիզոր, Թավլեն, Թափառիս, Թութաք Վերին, Թութաք Ստորին, Ինջայսու Խաչլու, Խարք (Հարք, Խարիկ), Կաշոտ, Կարմիր կոնտ, Հալաճ, Ղամարջըղ, Ղամշա, Ղարաքյանդ, Մարիամանա, Մելիքշեն, Մոսուն, Յածանղուլի, Նորաշեն, Սարուբեղ (Սարի բեկ), Սուրբ Օհան Վերին, Սուրբ Օհան Ստորին, Տաճատի (Թաճտոյի), Տաճիկնավրուզ, Քյաստեկ (Քյաստակ), Քյուլթեփե (Գյութափա), Քոթիս (Կոտիս), Քորուն, Օրթաքենդ:

 

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՌՈՏ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆ

Երևան, 1995, հատոր 2