«Հայ գրականության նմուշները 1913 թ.» և անատոլիական գրականության` մեզնից թաքցված գոհարները

 Թելեսիյեժ

Որոշ բաներ հատկապես չեն հաղորդվել, որովհետև թաքցվել են մեզնից:

Երբևէ լսե՞լ եք Գրիգոր Զոհրապի, Ռուբեն Զարդարյանի, Ավետիք Իսահակյանի, Ավետիս Ահարոնյանի, Զապել Եսայանի, Տիգրան Պարսամյանի, Զապել Ասատուրի և Հրանտ Ասատուրի անունները:

Նրանք ժամանակի նշանավոր և արժանավոր հայ գրողներն են:

Բոլորն էլ անատոլիացի (արևմտահայ-Ակունքի խմբ.) են:

Բոլորն էլ ապրել են 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին, և բոլորն էլ Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) գրականության մասնիկն են:

Օսմանյան շրջանում այս արժանավոր հեղինակների ստեղծագործությունները հրապարակվել են թե’ հայերեն, թե’ օսմաներեն:

Սակայն հանրապետական շրջանում նման բան չի եղել:

Այդ պատճառով էլ հանրապետության զավակները տեղյակ չեն այդ ազդեցիկ գրականության մասին:

Ի՞նչ ենք հասկանում անատոլիական գրականություն ասելիս (եթե իհարկե ասում ենք):

Անատոլիական գրականություն ասելիս իրականում պետք է հասկանանք մարդկության պատմության ամենագերբնական և արարիչ գործունեությունը:

Քանզի մեր առջև է հառնում հուշարձանային գրականություն:

Այդ հուշարձանի գրեթե յուրաքանչյուր քարը մի առանձին մշակույթ է, առանձին լեզու, առանձին աշխարհայացք և անգամ` առանձին քաղաքակրթության խորություն:

Իսկ այդ ամենը մեկտեղողը, գրեթե նույն հիմքի վրա դնողը, ըստ իս, «անատոլիական զգացումն» է, որի խորությունը և իրական իմաստն այսօր դեռ, ինչպես հարկն է, չի գիտակցվել:

Այս առանձնահատուկ տարածքում մարդկանց հավաքականություններն այնքան են մեկը մյուսի վրա դիզվել, որ նրանց արտահայտման ձևերը, անկախ այն բանից, թե որ մշակույթից են, անդադար ազդել են միմյանց վրա:

Գրականությունը գլխավորն է դրանց մեջ. լեզուն լեզու է ծնել, իմաստը իմաստ սահմանել, այդպիսով անատոլիական էությունը, գերբնականով հարստանալով, շաղախ է դարձել այս տարածքի բոլոր մարդկանց համար:

Դա աշխարհի և պատմության ամենանշանավոր և ամենաիմաստալից հավաքականություններից մեկն է:

Անատոլիան հազարամյա կուտակում ունեցող հավաքականություն է:

Ժամանակ առ ժամանակ եղել են այդ ընկերակցությունը խաթարել, ծակել ձգտող քաղաքական, գաղափարախոսական նախագծեր, «բաժանիր, որ տիրես» ոճով ռազմավարություններ: Հատկապես հանրապետության հիմնադրման հետ մեկտեղ, ազգ-պետություն մոդելին համապատասխան, անատոլիական գրականության մի մասն անտեսվել է, անգամ` արհամարհվել: Հայկական գրականությունը և քրդական գրականությունը գլխավոր տեղ են զբաղեցնում դրանց մեջ:

Քաղաքական վերնախավը այդ գրականությունները իր ազգի իմացությունից հեռու է պահել, նույնիսկ վտանգավոր համարել դրանք:

Դրա արդյունքում էլ մինչ վերջերս թե’ մեր կրթության մեջ և թե’ գրականության դասերի ժամանակ` բարձրագույն կրթությունը ներառյալ, ոչ մի անդրադարձ չի եղել այդ գրականությանը: Այսինքն` կրթություն ստացած երիտասարդը կյանքի հորձանուտ է նետվել` կարծելով, թե այս տարածքում միայն ու միայն թուրք գրականություն է եղել:

Բացի այդ` մինչ վերջերս թուրք մտավորականությունը, ամենաառաջադեմ և արհեստավարժ մեր գրականագետները, ինչպես նաև` գրական քննադատները (ակադեմիայի անդամները` ներառյալ), անկեղծ ասած, ո’չ հայ գրողներին են անդրադարձել, ո’չ էլ` քուրդ, առայսօր էլ առանձնապես չեն անդրադառնում. դա էլ առանձին խոսակցության թեմա է:

Անատոլիայի մշակույթը, գրականությունը մասնատելուն և ոչնչացնելուն ուղղված այդ ազգային-քաղաքական նախագիծը, որն ըստ էության հետին նպատակ ունեցող ուծացման և օտարացման նախագիծ է, ներկայում այլևս սնանկ է դարձել: Քանզի ինչպես որ արևը չի կարող ցեխով մրոտվել, այնպես էլ այդ գրական գոհարները, մեկ առ մեկ ի հայտ գալով, սկսել են շողալ:

Հիմա մի գիրք կա իմ ձեռքում, վերնագիրը` «Հայ գրականության նմուշները 1913 թ.»:

Այս ուշագրավ և արժեքավոր գրքում, որն առաջին անգամ հրատարակվել է 1913 թ., տեղ են գտել 8 հայ գրողների 14 պատմվածքները:

Իսկ այն անձը, ով ժողովել է դրանք, հայերենից օսմաներեն թարգմանել և տպագրել, հայ մտավորական Սարգիս Սրենցն է:

Սարգիս Սրենցը, բացի այդ, գրքին է հավելել 4 հայտնի օսմանցի մտավորականների (Աբդուլլահ Ջևդեթ, Հարություն Շահրիկյան, Սուլեյման Նազիֆ և Շահաբեթթին Սուլեյման)` հայ գրականությանը և գրողներին նվիրված հոդվածները:

«Հայ գրականության նմուշները 1913 թ.» վերնագրով գիրքը 99 տարի անց հայտնագործվել և մի քանի օր առաջ հրատարակվել է «Արաս» հրատարակչատան կողմից:

«Արասը» շատ լավ գործ է արել, որովհետև Անատոլիայի գրականության` լռության մատնված ձայներից մեկն այդպիսով վերստին լսելի կդառնա:

Համոզված եմ, որ սա շարունակելի կլինի:

Լուվիացիներից մինչև հայեր, քրդեր, լազեր ու թուրքեր, Հոմերոսից մինչև Յունուս (Յունուս Էմրեն հայտնի սուֆի բանաստեղծ է, որը մեծ ժողովրդականություն է վայելել հասարակ ժողովրդի կողմից-Ակունքի խմբ.), Էհմեդե Խանի (քուրդ գրող, բանաստեղծ և պատմաբան-Ակունքի խմբ.) և Զահրատ ինչքան արժեքավոր գրական հարստություն որ կա, Անատոլիայում ինչքան ծառ ու ծաղիկ որ եղել է, նույնքան գեղեցկություն ունեցող բանավոր կամ գրի առնված գրականությունը, նույնական զգացմունքներ, բայց տարբեր ձայներ ունեցող վանկեր, բառեր ու նախադասություններ են ստեղծվել մինչ օրս:

Գրքի` 1913 թ. տպագրված տարբերակում իր տեսակետներն արտահայտած Սուլեյման Նազիֆը (Սուլեյման Նազիֆը թուրք գրող, լրագրող և պետական գործիչ է, 1910 թ. եղել է Բասրայի, 1911 թ.` Տրապիզոնի, 1913 թ.` Մոսուլի, 1914 թ.` Բաղդադի նահանգապետը: Ստամբուլում թղթակցել է «Հալք», «Իլերի», «Հադիսաթ» օրաթերթերին-Ակունքի խմբ.) ասում է. «Որպես մի օսմանցի թուրք և այս հողի զավակը` չեմ կարող  առանց շիկնելու խոստովանել, թե քանի դեռ դուք «Սերվեթ-ի Ֆյունյունում» (Աբդուլ Համիդ Երկրորդի օրոք «Սերվեթ-ի Ֆյունյուն» գրական հանդեսի շուրջ հավաքված գրողները 1896 թ. մինչև 1901 թ. ստեղծագործել են արևմտյան գրականության ազդեցությամբ-Ակունքի խմբ.) հայ գրականությունից նմուշներ չէիք թարգմանել ու հրատարակել, ես, բազմաթիվ ցեղակիցներիս նման, անտեղյակ էի հայ գրականության մասին: Գիտեմ, որ մեզ հետ նույն երկնքի տակ ապրող և ստեղծագործող հայկական համայնք գոյություն ունի, որը աչքաբաց է, նրբազգաց և մտավորական, սակայն իրազեկ չէի այդ ժողովրդի գրականության առանձնահատկությունների մասին: Դուք ձեր` գնահատանքի արժանի այս աշխատանքով վերացրեցիք իմ անգրագիտությունը: Շնորհակալ եմ»:

Թերևս այլևս պետք է փոխենք որոշ հասկացություններ, գաղափարներ և ընկալումներ:

Օրինակ, ըստ իս, որպեսզի «անոտալիական գրականություն» հասկացությունն ընդգրկի նաև մեր գրականության ողջ մշակութային հարստությունը, այն պետք է ներառենք մեր լեզվի և գրի մեջ:

Թուրք գրականություն, հայ գրականություն, քուրդ գրականության և այլ սահմանումները պետք է արժևորել հենց անատոլիական գրականության շրջանակներում: Հակառակ դեպքում իրենց տարածքների գրական հարստություններից անտեղյակ (պաշտոնական գաղափարախոսության միջոցով հատկապես անտեղյակ մնացած) մարդիկ ու հատկապես երիտասարդները շարունակելու են ավելանալ:

Ասածս հետևյալն է` ընթերցե’ք ու ճանաչե’ք «Հայ գրականության նմուշները 1913 թ.» գիրքը և մտորեք դրա շուրջ:

http://www.taraf.com.tr/telesiyej/makale-ermeni-edebiyati-numuneleri-1913-ve-anadolu.htm

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net