Դիարբեքիրը 1915 թվականին. չարիքի հնագիտություն

Այհան Աքթար

Դիարբեքիրի Իչքալեում գտնված գանգերը կարող են պատկանած լինել այն հայերին, որոնց 1915 թ. գարնան ամիսներին նետել էին այստեղի բանտերը և կտտանքների ենթարկել: Այդ ենթադրությունն են հաստատում նաև տվյալ ժամանակաշրջանում գրված զեկույցները:

Անցած շաբաթ Դիարբեքիրի Իչքալեում իրականացված հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերված գանգերը և ոսկորները բավական մտորումների տեղիք տվեցին հասարակայնությանը: Սկզբում ենթադրվում էր, թե դրանք պատկանել են նրանց, ովքեր սպանվել էին մինչև վերջերս ոստիկանության և ժանդարմերիայի կողմից օգտագործված Իչքալեի շենքերում` Ժանդարմերիայի հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի կազմակերպության (Jandarma İstihbarat ve Terörle Mücadele /JİTEM/) գործողությունների ընթացքում: Սակայն դեպքի վայրում հետաքննություն իրականացրած Դիարբեքիրի հանրապետական գլխավոր դատախազի տեղակալ Ահմեդ Քարաջան շեշտում էր, թե այս պեղումների ժամանակ գտնված ոսկորներն ու գանգերը ոչ թե չբացահայտված սպանությունների հետևանքն են, սպանություններ, որոնք շատ են կատարվել 1990-ականներին, այլ կարող են պատկանած լինել շատ ավելի հին ժամանակների:

Իչքալեում խնդրին տեղում ծանոթացած մշակույթի և զբոսաշրջության նախարար Էրթուղրուլ Գյունայն էլ ասել է հետևյալը. «Սա շատ ընդարձակ տարածք է, և այստեղ բազմաթիվ շինություններ կան: Եթե այն իրոք օգտագործվել է որպես սպանությունների կենտրոն, մենք անշուշտ չենք ցանկանա, որ այդ ցավալի հուշերը մոխրանան: Կմտածենք մի այնպիսի կարգավորման մասին, որը, որպես խրատ, կպահպանի այդ հուշը և այն կփոխանցի գալիք սերունդներին: Սակայն այդ հարցի շուրջ որոշում կայացնելու համար նախ պետք է սպասել դատաբժշկական փորձաքննության արդյունքներին: («Վաթան» օրաթերթ, 23-ը հունվարի, 2012)

Արդարություն և զարգացում կուսակցության ընտրացուցակով Դիարբեքիրից ընտրված պատգամավոր Գալիփ Էնսարիօղլուն էլ հարցի վերաբերյալ հայտարարել է. «Այս բանտը կառուցվել է 1880 թ.: Հայտնաբերված ոսկորները պատկանում են այդ տարեթվից հետո ընկած ժամանակահատվածին: Դրանք գերեզմանոցում թաղված չեն եղել. մեկը մյուսի վրա նետված դիակներ են: Սակայն երբ դրսից ենք նայում, թվում է, թե ոսկորները պատկանել են շատ հին ժամանակաշրջանի: Դիակների վրա հագուստ չկա: Եթե դրանք պատկանած լինեին 1990-ական թվականներին, ապա պետք է որ հագուստներով լինեին, քանի որ այդ ժամանակ հագուստով էին մարդկանց թաղում… Իմ անձնական ենթադրությամբ` դրանք 1910-25 թթ. են պատկանում: Ինչպես հայտնի է, հազարավոր մարդիկ Անկախության դատարաններում (Անկախության դատարանները (İtiklal Mahkemeleri) քեմալականների կողմից հիմնվել են 1920 թ.` որպես սուլթանական կառավարությանը ծառայող լրտեսների և ազգայնական ուժերից դասալիքների դեմ ուղղված արագ և ազդեցիկ միջոց-Ակունքի խմբ.) մահապատժի են ենթարկվել առանց դատ ու դատաստանի: (Հաբերթյուրք, 25-ը հունվարի, 2012)

Թովմաս Մկրտչյանի զեկույցը

Դիարբեքիրի պատմության ընթացքում միշտ բարձրաստիճան զինվորականների օթևանը եղած Իչքալեում գտնվող հին կալանատունը ենթադրաբար կառուցվել է սուլթան Աբդուլ Համիդ Երկրորդի (1876-1909) իշխանության տարիներին: Մինչ վերջերս որպես բանտ օգտագործված այս կալանավայրի շենքն առանձնահատուկ տեղ է գրավում այն կոտորածների պատմության մեջ, որոնք կատարվել են Դիարբեքիրում: 1915 թ. հայոց կոտորածների ժամանակ քաղաքի հայ երևելիները լցվել են այս կալանատուն և ավելի ուշ` սպանվել:

1915 թ. Դիարբեքիրի անգլիական հյուպատոսարանում թարգմանիչ աշխատած Թովմաս Մկրտչյանը 1919 թ. Կահիրեում գրված «Դիարբեքիրի կոտորածները և քրդերի բռնությունները» վերնագրով իր զեկույցում ամենայն մանրամասնությամբ ներկայացնում է այդ ահաբեկչությունը և ճնշումները: Սույն զեկույցը գտնվում է ամերիկյան ազգային արխիվում: Մկրտչյանը Օսմանյան կայսրության` պատերազմի մեջ ներքաշվելուց հետո` 1914 թ. նոյեմբերի 1-ին, Անգլիայի հյուպատոս Մոնք Մասոնի հետ միասին լքել է քաղաքը: Նրա զեկույցը հիմնված է Լևոն Քասափյանի և Թովմաս Դոնջույանի վկայությունների վրա, ովքեր դիարբեքիրցի հայեր են:

Դոկտոր Ռեշիդի նշանակումը նահանգապետի պաշտոնում

Դիարբեքիրում կատարված կոտորածների ճարտարապետը դոկտոր Ռեշիդ բեյն է` Միություն և առաջադիմություն կուսակցության հիմնադիրներից մեկը: Դիարբեքիր գալուց առաջ Մոսուլի նահանգապետը եղած չերքեզ Ռեշիդը հետևյալն է գրում Թալեաթ փաշային հղված իր հեռագրում, որը նա ուղարկել է դեռ Մոսուլում եղած ժամանակ. «[Դիարբեքիրի] զինվորներից առավել կարևորում եմ զինվորական ոստիկանությանը: Կարծում եմ` այս ընթացքում ինչ էլ արվի, պետք է հայերի դեմ ամենակտրուկ մեթոդները կիրառել` օգուտ ստանալու համար»:

Թե ինչ ի նկատի ուներ նա` «ամենակտրուկ մեթոդ» ասելով, կարող ենք հասկանալ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության գլխավոր քարտուղար Միդհաթ Շյուքրյուի հուշերից: Դոկտոր Ռեշիդը 1917 թ. այցելում է Միություն և առաջադիմություն կուսակցության գլխավոր քարտուղար Միդհաթ Շյուքրյուին (հետագայում ստացած ազգանունը` Բլեդա): Նրանք քննարկում են Հայկական հարցը: Զրույցի ժամանակ Միդհաթ Շյուքրյուն հարցնում է դոկտոր Ռեշիդին. «Դուք բժիշկ եք և, որպես բժիշկ, պարտավոր եք կյանք փրկել: Ինչպե՞ս եղավ` պատճառ դարձաք, որ [Դիարբեքիրում] այդքան մեծ թվով անմեղներ ձերբակալվեն և մահվան գիրկն ուղարկվեն»: Դոկտոր Ռեշիդի պատասխանը լիովին պատկերացում է տալիս վերոհիշյալ «ամենակտրուկ մեթոդի» մասին. « (…) հայ ավազակները մեր հայրենիքի գլխին փորձանք դարձած մի շարք վնասակար միկրոբներ էին: Մի՞թե միկրոբներ սպանելը բժշկի պարտականությունը չէ»: (Resimli Tarih Mecmuası /Պատկերազարդ պատմության ամսագիր/, 1953 թ., էջ 2444)

Թալեաթ փաշայի զեկույցի համաձայն` Դիարբեքիրի նահանգում 1914 թ. 56.166 հայ էր բնակվում: 1917 թ., երբ գրվել է նշյալ զեկույցը, ոչ միայն Դիարբեքիրում, այլ նաև նրա սահմաններից դուրս գտնվող տարբեր քաղաքներում ապրող հայերի ընդհանուր թիվը ընդամենը 1.849-ն էր: Հետևաբար` Դիարբեքիրի հայության 97 տոկոսը ոչնչացված էր: 1915 թ. սեպտեմբերի 18-ին դարձյալ Դիարբեքիրի նահանգապետ դոկտոր Ռեշիդի կողմից կենտրոնին հղված մի հեռագրում այստեղից տարագրված հայերին այս անգամ հավելվել էին շրջակա նահանգներից տեղահանված և Դիարբեքիրով անցած հայերը, որոնք ուղարկվել էին անապատներ, և այդ հայերի ընդհանուր թիվը ներկայացվում էր 120 հազար (Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı: 1878-1920 /Հայերի աքսորն ու վերաբնակեցումը օսմանյան փաստաթղթերում/, Անկարա, 2007 թ., էջ 262)

Դոկտոր Ռեշիդ բեյի` բեմահարթակ դուրս գալը

Ըստ Թովմաս Մկրտչյանի զեկույցի` դոկտոր Ռեշիդը, ժանդարմերիայի հրամանատարներ Ռյուշթյուն և Շաքիրը, նահանգի գլխավոր քարտուղար Բեդրին և ժանդարմերիայի 50-ից ավել զինվորներ 1915 թ. մարտի 28-ին հասնում են Դիարբեքիր: Ժանդարմերիայի զինվորների մեջ են գտնվում նաև անձամբ դոկտոր Ռեշիդին ենթակա չերքեզ Հարունը և վերջինիս հրոսակախումբը: Նրանց դիմավորում է քաղաքի երևելիներից Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամ ու Դիարբեքիրի պատգամավոր Փիրինչչիզադե Ֆեյզին (Փիրիչչիօղլուն), ով 1896 թ. հայկական կոտորածներին մասնակցած Փիրիչչիզադե Արիֆի որդին և Զիա Գյոքալփի զարմիկն է:

Նույն օրերին Թալեաթ փաշայի ուղարկած հեռագրերում բոլոր նահանգապետերը նախազգուշացվում էին, թե հայերը զինված ապստամբություն են նախապատրաստում: Դիարբեքիրցի Մուստաֆա Աքիֆ Թյութենքի հուշերում պատմվում է, թե դոկտոր Ռեշիդի` քաղաք գալուց հետո այստեղ թաքնված դասալիքներից մի «հետաքննիչ հանձնաժողով» է կազմվում` հայկական թաղամասերում թաքցված զենքերը գտնելու և Թալեաթ փաշայի ծածկագիր հեռագրում նշված ապստամբությունը ճնշելու համար: Հանձնաժողովի ղեկավարներն էին գնդապետ Ջեմիլփաշազադե Մուստաֆա Նյուզհեթը, Դիարբեքիրի պատգամավոր Փիրիչչիզադե Ֆեյզին, նահանգի գլխավոր քարտուղար Իբրահիմ Բեդրին, ժանդարմերիայի հրամանատար, մայոր Ռյուշթյուն, Միություն և առաջադիմություն կուսակցության պատասխանատու քարտուղար Յասինզադե Շևքին (հետո ստացած ազգանունը` Էքինջի) և վերջինիս եղբայրը` Յասինզադե Յահյան (հետո ստացած ազգանունը` Էքինջի), Ազգային պաշտպանության միության նախագահ Վելի Նեջդեթը, ոստիկանապետ Մեմդուհը, հասարակ ժողովրդից բաղկացած և բանակին օժանդակող ուժերի հրամանատար Շևքին և Մյուֆթյուզադե Շերեֆը (հետո ստացած ազգանունը` Ուլուղ):   

Հարձակում Գյավուր թաղի վրա

Ըստ Մկրտչյանի պատմածների` 1915 թ. ապրիլի 16-ին` ուրբաթ օրը, Դիարբեքիրի հայերի բնակած Հանչեփեք թաղամասը պաշարվում է զինվորների և հասարակ ժողովրդից բաղկացած և բանակին օժանդակող ուժերի կողմից: Հայերի տներում դասալիքներ և զենք են որոնվում: 300 հոգի ազատազրկվում է: Դասալիքները Իչքալեի բանտ են նետվում` զինվորական մասնաճյուղին հանձնվելու փոխարեն:

3 օր հետո հավաքվում են Դիարբեքիրի բոլոր հայկական բարեգործական կազմակերպությունների ղեկավարները և հայկական համայնքի առաջատար դեմքերը, իսկ ապրիլի 21-ին բանտ են նետվում դաշնակցական, հնչակյան և դեմոկրատական կուսակցությունների նախագահներն ու ղեկավարները: Երբ մոտենում է մայիսը, հերթը հասնում է հայ համայնքի բոլոր ուսյալ ներկայացուցիչներին, վաճառականներին, բժիշկներին, փաստաբաններին, ինժեներներին, խանութպաններին, պետական պաշտոնյաներին, դատավորներին, կաթոլիկ ու բողոքական բոլոր քահանաներին, եպիսկոպոս Չալգադյանը` ներառյալ: Իչքալեի բանտում այլևս տեղ չի մնում: Պոկում են դատապարտյալների մի մասի եղունգները, բրածեծ անում նրանց: Այս կտտանքների նպատակը թաքցված զենքերի տեղն իմանալը և ապստամբության ծրագրերը բացահայտելն է: Մոտ 1000 հոգի են բանտարկվում այս կալանատանը, որի խցերը սահմանափակ են լինում:

Մկրտչյանի զեկույցում առկա է նաև Դիարբեքիրի հայ համայնքի առաջատար դեմքերի ցանկը: Այս բոլոր անձինք անասելի կտտանքների են ենթարկվում և մահանում Դիարբեքիրի բանտում, որպեսզի խոստովանեն ռազմամթերքի և ապստամբության ծրագրերի գտնվելու տեղը:

Ինչ վերաբերում է եպիսկոպոս Մկրտիչ Չիլգադյանին, նրան նախ ստիպում են կապված ձեռքերով շրջել քաղաքում, ապա` քաղաքի երևելիների հետ մեկտեղ հրկիզում Ուլու մզկիթի բակում` նրանց վրա նավթ լցնելով:

Երբ Դիարբեքիրի հայ համայնքի ընտրանին գտնվում է բանտում, դոկտոր Ռեշիդը մայիսի 21-ին երկրորդ զեկույցն է ուղարկում Թալեաթ փաշային. «Հայկական կոմիտեների վերաբերյալ հետաքննությունը որքան առաջ է գնում, այնքան ակնհայտ կերպով հստակեցվում և բացահայտվում են բազմաթիվ հեղափոխական կամզակերպություններ… 1915 թ. մայիսի 18-ից սկսած` շրջակայքում և նահանգի կենտրոնում գտնվել են 625 տարբեր տեսակի հրացաններ, 581 ատրճանակներ և 5544 փամփուշտներ, ինչպես և` բազմաթիվ կտրող սուր գործիքներ»:

Չորս օր անց Թալեաթ փաշային հղված հեռագրում նա նաև հաղորդում է, թե ճանապարհներին զինված հայ կոմիտեջիներ են հանդիպել, որոնց պատճառով ճանապարհային անվտանգությունը վտանգվել է, և ասում. «Քանի որ ձերբակալված հեղափոխականների թիվը գրեթե հասել է 1000-ի, ինչպես որ պատեհ չէ նրանց` այստեղ երկար ժամանակ ազատազրկման մեջ մնալը, այնպես էլ չեն բավարարում կալանատունն ու բանտը: Դրանց պետք է Դիարբեքիրից հեռացնել և աքսորել Մոսուլ և Ջիզրե»:

Փիրիչչիզադե Ֆեյզին` քարոզչական շրջագայության մեջ

Ըստ Մկրտչյանի զեկույցի` Միություն և առաջադիմություն կուսակցության պատգամավոր Փիրիչչիզադե Ֆեյզին 1915 թ. ապրիլի 19-ին ուղևորվում է Ջիզրե: Ճանապարհին նրա հանդիպած բոլոր գյուղերում, ավաններում և գյուղաքաղաքներում քրդերին ու մյուս մուսուլմաններին բացատրում է, որ նրանք պետք է կատարեն իսլամի պահանջները և կոտորեն գյավուրներին ու հատկապես հայերին` առանց երիտասարդ կամ կին-տղամարդ խնայելու: Նա նաև շեշտում է, թե երիտասարդ գեղեցիկ աղջիկներին բացառեն կոտորածից, և որ կրոնը թույլատրում է  վերջիններիս հետ ամուսնությունը:

Նրա այցելած բոլոր գյուղաքաղաքների հոգևոր առաջնորդները, շեյխերն ու իմամները ևս հանդես են գալիս նրան աջակցող ելույթներով: Անգամ ժողովրդին վստահեցնում են, թե գյավուրների կյանքը և կանայք «հալալ» են լինում մուսուլմաններին:

Փիրիչչիզադե Ֆեյզի բեյը վերադարձի ճանապարհին իջևանում է Բաթմանի և Հասանքեյֆի միջև` Տիգրիսի ափին հիմնված Շիքեֆթա գյուղում, որը լինում է ռամանցի աշիրեթի առաջնորդի այրու` Փերիհան խանումի գյուղը: Փերիհանի ավագ որդին` Էմինը, ռուսների դեմ ռազմաճակատում Քյազիմ Կարաբեքիրի հետ մասնակցել էր պատերազմին` հասարակ ժողովրդից կազմված իր ջոկատով: Փերիհան խանումը հյուրընկալում է Փիրիչչիզադե Ֆեյզիին: Ֆեյզիին իրականում հետաքրքրում են Փերիհան խանումի մյուս երկու տղաները: Մուստաֆան և Օմերը տարբեր մեղադրանքներով հետապնդվում են: Օմերը մեղադրվում է Հեսո աղային կանխամտածված կերպով սպանելու մեջ, իսկ Մուստաֆան` մանր-մունր դեպքերի:

Ֆեյզի բեյը նրանց մորն ասում է, թե նահանգապետը ներում կշնորհի ռամանցի Մուստաֆային և Օմերին` որոշակի ծառայությունների դիմաց, և նրանց հրավիրում Դիարբեքիր` նահանգապետ դոկտոր Ռեշիդի հետ հանդիպելու:

Ռամանցի աշիրեթը ներքաշվում է գործի մեջ

Հիմա նույն դեպքի մասին ընթերցենք ռամանցի Էմինի որդու` Հյուսեին Դեմիրերի գրքից. «Ռամանցի Մուստաֆան չափազանց ջերմ ընդունելություն է գտնում դոկտոր Ռեշիդի կողմից: Սուրճ խմելուց հետո Մուստաֆան ուզում է իմանալ, թե ինչ ծառայություն է իրենից ակնկալում նահանգապետը` ներման դիմաց: Վալին բացատրում է, որ տեղյակ է, թե նրա եղբայրը կռվել է ռուսական ճակատում, և հայտնում, որ ռուսներն օգնել են հայերին: Բացի այդ` նշում է, թե հայերը Հիսուսին Աստծո որդին են համարում, որ նրանք հերետիկոսներ են, և որ նրանց սպանելը բարեպաշտ գործ է: Հավելում է, թե մյուֆթին ու մյուս շեյխերն էլ են այդպես կարծում: Դոկտոր Ռեշիդը հասկանալով, որ Մուստաֆան արդեն տաքացել է, հետևյալ կերպ է բացատրում, թե ինչ է ակնկալում ռամանցիներից. «Տե’ս, աղա’, այստեղ շատ հարուստ հայեր կան: Դու, եղբայրդ` Օմերը, և քո մարդիկ լաստեր եք հայթայթելու: Ձեր մեջ օտար մարդ չի լինելու, ձեր մարդկանց բերանը փակ է լինելու… Ես ձեզ քարավան առ քարավան հայեր եմ հանձնելու: Եթե ձեզ հարցնեն, նրանց կասեք` «Ձեզ Մոսուլ ենք տանում»… Նրանց Տիգրիսի վրայով կտանեք… Հենց հասնենք այնպիսի մի տեղ, որը հեռու կլինի բոլորի աչքից, բոլորին կսպանեք և Տիգրիսը կգցեք… Նրանք ինչքան որ ապրանք ունեն, ձեր մարդկանցը կլինի: Ինչքան ոսկի, դրամ և գոհարեղեն ունեն, դրանց կեսը ձերը կլինի, իսկ մնացածը ինձ կբերեք, որպեսզի տամ «Կարմիր մահիկին»… Միայն թե այս գաղտնիքը ոչ ոք չպետք է իմանա, ոչ ոք չպետք է լսի դրա մասին»: (Hüseyin Demirer, Ha Wer Delal, Անկարա, 2008 թ., էջ 79)

Ռամանցի Մուստաֆան նահանգապետին «Թող Ալլահը քեզ փոխհատուցի լավությանդ դիմաց, փաշա’» ասելուց հետո համաներման նամակն է վերցնում դոկտոր Ռեշիդից: Իր մարդկանցից մեկի հետ նամակն ուղարկում է եղբորը` Օմերին: Այդ գիշերն անցկացնում են նախկինում որպես արդարադատության պալատ օգտագործված` Իչքալեում գտնվող նահանգապետարանում` մետաքսե սավանների մեջ: Հաջորդ օրը պատրաստություններ են տեսնում` լաստեր հայթայթելու ուղղությամբ:

Ցանկերը պատրաստվում են

Մկրտչյանի պատմածի համաձայն` այն օրերին Փիրիչչիզադե Ֆեյզի բեյը պատրաստում է լաստերով Մոսուլ ուղարկվելիք հայերի առաջին քարավանի ցանկը: Մայիսի 30-ին` կիրակի օրը, Դիարբեքիրի հայ համայնքի կորիզը կազմող 635 հոգու նստեցնում են Մարդինքափը կամրջի մոտ կանգնած 25 լաստերը: Ռամանցիները գետի հոսանքով երկար գնալուց հետո կանգ են առնում Շիֆեքթե գյուղում` լաստերը քաշելով դեպի ափ: 6 հոգանոց խմբերով գյուղ իջած հայերը նախ կողոպտվում են, ապա` սպանվում: Նրանց դիակները Տիգրիս գետն են թափում:

Ըստ Հյուսեին Դեմիրերի պատմածի` երկրորդ օրվա երկրորդ կեսին, դեռ Շիֆեքթա գյուղ չհասած, գալիս են լերկ լեռներով շրջապատված մի վայր: Այստեղ լաստերը դեպի ափ քաշելով` իջևանում են և ընթրում, սազ նվագում և խմիչք ըմպում: Ամբողջ քարավանը սպանվում է, իսկ դիակները` գցվում Տիգրիս: Այնուհետև Օմերն ու Մուստաֆան դրամի, գոհարեղենի և ոսկու` իրենց հասանելիք բաժինը տուն տանելուց հետո վերցնում են դոկտոր Ռեշիդի մասնաբաժինը, գնում Դիարբեքիր և այն անձամբ հանձնում նրան: Նույն ճակատագրին են արժանանում նաև երկրորդ և երրորդ քարավանները:

Ռամանցիները, սպանված հայերի հագուստները հագնելով, շրջում են Դիարբեքիրի շուկայում: Դա գրավում է մնացած հայերի ուշադրությունը, և չորրորդ քարավանից հետո այլևս ոչ ոք չի ցանկանում լաստերով Մոսուլ գնալ: Դոկտոր Ռեշիդը ռամանցի Օմերին և Մուստաֆային ասում է, որ այլևս ոտքի տակից քաշվեն և թաքնվեն Դիարբեքիրի մոտակայքում գտնվող Թիլալո գյուղում (նոր անվանումը` Քարաչալը): Գյուղում թաքնված երկու եղբայրները սպանվում են դոկտոր Ռեշիդի չերքեզ ֆեդայիների կողմից (ֆեդայիները` մարտիկները, Միություն և առաջադիմություն կուսակցության այն անդամներից էին, որոնց պարտականությունն էր ընկերության գաղտնիության և մյուս անդամների պահպանումը, ինչպես նաև` կուսակցության թշնամիների վերացումը: Ֆեդայիներն այդ կոչումն ստանում էին ընկերության անդամ լինելուց հետո, դրա համար էլ, բացի անդամագրվելու երդումից, նաև առանձին երդում էին տալիս-Ակունքի խմբ.):

Պատմության բարոյականը

Եզրակացությունն այն է, որ Դիարբեքիրի Իչքալեում կատարված հնագիտական պեղումների ժամանակ գտնված գանգերը և ոսկորները կարող են պատկանած լինել 1915 թ. գարնանային ամիսներին Իչքալեի բանտը նետված և «հեղափոխական ծրագրերը» խոստովանելու համար կտտանքների ենթարկված ու սպանված հայերին: Բնականաբար, վերջնական եզրակացության կարելի է հանգել Դատաբժշկական հաստատության կողմից սույն գանգերի և ոսկորների ուսումնասիրությունից հետո միայն: Սակայն, ինչպես երևում է, Դիարբեքիրում` բարձրաստիճան զինվորականության մշտական նստավայր Իչքալեում, կատարվելիք ցանկացած պեղում միշտ կդառնա չարիքի հնագիտություն:

01.02.2012

«Թարաֆ» օրաթերթ

Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի

Akunq.net