Basen

Basen, Basyan, Basyank: Büyük Hayk’ın Ayrarat Eyaletinde, Yeraskh Nehri’nin üst kısmında bulunan ilçe. Bölgenin ismi yerel soy isminden alınmadır ve daha Ksenofon bile Pasianlar (Basianlar) halkından bahsetmektedir. Büyük kısmı ovalıktır ve bu yüzden Ermeni tarihçiler tarafından “Büyük Ova§, “Geniş Ova§, “Geniş Vadi§ olarak da anılmıştır. İlk Ermeni Arşakuni kralları zamanında özerk birimler olarak ayrılmış olan Vanand, Havnunik ve Abeğyank ilçeleri de Artaşesyan Hanedanlığı döneminde Basen’e dâhil edilmişlerdir.

Bölge, Yukarı veya Küçük ve Aşağı Basen olarak iki kısma ayrılmıştır. Yukarı Basen, Aytzptkunk (Kargabazar) Dağları’ndan Murts ve Yeraskh nehirlerinin karıştığı yere kadar yayılmaktaydı. Burada bulunan yedi kemerli Çoban Köprüsü’nün yapımı II. Vağarş Arşakuni (II. yüzyıl) kralına atfedilmektedir. Verimli, tahıl zengini Aşağı Basen ise Metzrats (Soğanlı) Dağları’na kadar yayılmaktaydı. Bölgenin kuzey kısmı ormanlık, Yukarı Basen ise ormandan yoksundur. Aytzptkunk Dağları’ndan fışkıran pınarlar (Ağberkank veya Artzat-Ağberk), Gurinç Nehri havzasında birleşerek Yeraskh Nehri’nin Murts koluna dökülmektedirler. Ağberkants ovasında muhteşem Tziranyats (Tziranik, Tziranis) ve Aygeord Dağları yükselmektedir. Yeraskh ve Murts nehirlerinin karışım yerleri yakınında bulunan cermuklar (30–40ºC ısıda sıcak su kaynakları) eski zamanlardan beri tedavi amaçlı kullanılmaktadır.

Basen, Arşakuni hanedanlığı döneminde Vorduni beyliğinin mülkü olmuştur. IV. yüzyıl ortalarından itibaren Basen beyi “Basen hâkimi§ olarak belirtilmektedir. Büyük Nerses’e göre Basen beyi, 78., Sahakyan Gahnamak’a göre ise 20. bey yastığına sahipti.

Tarihçi Agatangelos’a göre Basen’in ilk episkoposu, pagan rahibinin oğlu Yevtağios, dini sıralamada Grigor Lusavoriç’ten (Aydınlatıcı Grigor) sonra ikinci makamı işgal etmekteydi. Basen beyi ve episkoposun makamı, tarihçi Pavstos Püzant’a göre, Basen’in Ağberakants Ovası’nda, Vordu (Vordru) yerleşkesi olmuştur. Ermenistan’ın 387 yılındaki bölünmesi esnasında Bizans ve İran sınırı Yukarı Basen’in Du köyünden geçmekte ve burada İran garnizonu bulunmaktaydı. 30 Ermeni episkoposlarının sıralamasına göre geç ortaçağda Basen episkoposu 11. sırada bulunmaktaydı. Basen’deki Aziz Astvatzatzin veya Kızıl Manastır’ın (manastırı yaptıran Grigor Magistros Pahlavuni’nin mezarı burada bulunmaktadır) irili ufaklı 300’ün üzerinde köyü bulunmaktaydı. Tarihçi Movses Khorenasi (Khoren’li Movses) yazılarında “Basen’in büyük yerleşim yeri§ Vağarşavan’dan, diğer bir tarihçi Ğazar Parpetsi ise Alvar köyü ve IV. yüzyılda kral II. Şabuh’un, Kamsarakan prenseslerini hapsettiği Boğoberd’den bahs etmektedir.

Aytzptkunk dağları eteklerinde, Arcahovid olarak anılan yerde, 1049 yılında Ermeni, Gürcü ve Bizans birleşik ordusunun Selçuk ordularına karşı mücadele verdiği (Basen Muharebesi) Kaputru Kalesi bulunmaktadır. Voskha Muharebesi (350) de Basen’de meydana gelmiştir. Metzrats Dağları eteklerinde, Aziz Haç ve Zek Nehri yakınlarında, Majankert kale-şehri (eskiden beylik merkezi olmuştur) bulunmaktaydı. Basen kalelerinin en ünlüsü ise Hasankala (Hasankale) olmuştur. Du köyünün kuzeyindeki Butak (Berdak, Pertek) ve Aygeord Dağı’nın kuzeydoğusunda bulunan Khndzor Kalesi de anılmaktadır. Aşağı Basen’in yönetim merkezi Khorasan (Horasan) şehri olmuştur.

Düşman ülkelerin sınır noktası olarak Basen, yüzyıllar boyunca bu ülkelerin çatışma noktası olmuştur. Düşmanlar, birçok kereler Basen’deki yerleşim yerlerini yıkmış, Ermenileri kırmış ve varlıklarını talan etmiştir. 1639 Osmanlı-İran antlaşmasıyla Basen Osmanlı Devletine geçmiş ve daha sonra Erzurum Vilayetine dâhil edilmiştir. XIX. yüzyılda Basen’in 150 köyü vardı. Osmanlı yönetimi ve Rus-Osmanlı savaşları (1828–29 ve 1877–78) Basen Ermenileri için felaket olmuştur. Bu savaşlar neticesinde Ermenilerin büyük bir kısmı bölgeden göç etmiş, kalanlar ise 1915 soykırımı esnasında yok edilmişlerdir.

Basen’in Ermenilerle yerleşik köyleri (XX. yüzyıl başları)

Akha, Akhorçik, Amragom, Artı, Aruçagrak (Aliçagrak), Bılğason, Geğavank, Dalar, Delibaba (Velibaba), Dizka (Dizke), Egepat, Tavonts, Timar, Tordan, İns, Khaçlu, Kamrcageğ (Köprüköy), Ketivan, Knteği, Harsnekar, Hertev, Çiçagrak, Massad (Mazdat), Miatun, Mndnan, Munugom, Yağan, Nabi, Nist, Sansor, Sos (Sosi), Surbahan (Sürbahan, Surb Ohan, Aksigomk), Vağjvan, Toti, Uzun-Ahmed, Kurinç, Opuk.

Aşağı Basen

Azab (Azap), Alaşa (Alikilise), Akho, Astvatzatzin, Armutlu (Tandzut), Artosoğ, Başköyü, Getik, Gerek, Todneran, Khlnots, Khozağbür, Khotik (Khatik), Khoperan (Tzoperan), Tzantzağ, Tzars (Zars), Karaçukha, Karakilise, Kodabaz, Hakobgom, Çırason (Çirason), Yozveran, Norak, Zovruk, Petevats, Cermik, Sanamer.

Küçük Ermneni Ansiklopedisi, I. Cilt, Yerevan, 1990.