Maraş

Maraş, Antiok, Kilikya Antiok’u, Germanik, Germanika, Germanike, Germaniki, Germanikia, Germanik-Kesarit, Gurgum, Kahramanmaraş, Kara Maraş, Kilikya Antiok’u, Ğara Maraş. Kilikya’da bulunan, 1890 yılına kadar Adana’ya, bu tarihten itibaren ise Halep Eyaleti’ndeki Maraş Sancağı’na bağlı şehir, Maraş’ın idari merkezi. Cahan (Ceyhan) Nehri’nin yukarı kısmında, nehrin sol tarafında, nehrin yaklaşık 10 km. doğusunda, Akhır Dağı’nın güneyinde, bağlar ve ağaçlarla çevrili amfiteatr şeklinde tepeler üzerinde kuruludur.

Merkezde, yüksek bir tepenin üzerinde eski kale bulunmaktadır. Şehrin içinden geçen derenin üzerinde çok sayıda taş köprü inşa edilmişti. Şehir, Kanlıdere Irmağı’nın vadisiyle, Dul Ğadıli (Tul ğadıli) ve Bayazatli olmak üzere iki kısma ayrılmaktaydı. Sokaklar dar ve kirliydi. En uzun sokak Bedesten olup, üzeri tahta kemerlerle kaplanmıştı. Maraş, dünyanın en suyu bol şehirlerindendi, her evin kendine ait bir pınarı vardı. Şehrin kuzey kısmında bulunan ve Daks Arakelo anılan tepenin iki tarafından fışkıran iki pınar değirmen döndürmekteydi. Bu tepe ile Akhır Dağı arasında kalan vadiden fışkıran pınarlardan oluşan Kırkhgöz ve Yalınısgöz derelerinin sularıyla şehrin bağları sulanmaktaydı. Buğday, pirinç ve pamuk yetiştirilen Maraş ovası 7 dereyle sulanmaktaydı.

1880’lerde Maraş nüfusu 25000’e ulaşmıştı. Bu nüfusun 10000’i Ermeni, kalanı Müslümanlardan oluşmakta, şehirde 100 Yahudi yaşamaktaydı (“Arevelyan Mamul”, Haziran 1881, s. 222-224). Bir diğer istatistiğe göre 1889 yılında, Maraş’ta var olan yaklaşık 10000 hanenin 3000’i Ermenilere aitti (“Araks”, 1889, I. cilt, s. 38-46). Konstantinopel (İstanbul) Dullara Yardım Cemiyeti’nin 1910-12 yılı verilerine göre şehir nüfusu 12000 kişi olup, bu sayının 1/3’ü Ermenilerden oluşmaktaydı. S.M.Dsotsikyan’ın verileriyle 1915 yılında Maraş’ın 70000’lik nüfusunun 40000’i Ermenilerden oluşmakta, kalanlar Türk Arap, Yunanlı vs. idi (“Arevmtahay Aşkharh”).

Maraş’lı Ermeniler, tarım ve meyveciliğin haricinde zanaatlar (tahta işlemeciliği, çorapçılık, kürkçülük, dericilik, boyacılık, kavaflık ve dokumacılık) ve ticaretle uğraşmaktaydı. 1890’lı yıllarda şehirde 1900 mağaza, 7 kervansaray, 11 hamam, 281 atölye, 2 sabun imalathanesi ve 11 fırın bulunmaktaydı. Maraş’ın Ermeni Apostolik, Katolik ve Protestan cemaatlerinin 12 kilisesi (Surb/Aziz Gevorg, Surb Astvadsadsin, Surb Karapet, Surb Sargis, Surb Stepanos, Surb Karasun Mankunk vs.) vardı ve bu kiliselerin 6’sına ek olarak ilkokullar kurulmuştu.

Katliam arifesinde Maraş’ta hizmet veren ünlü okullar Azgayin  Kedronakan (milli merkezi) ve H. Malcıyan’ın okuluydu. Ermenilerin Ruhban okulu, hayır kuruluşları ve hastaneleri vardı. “Çışmartutyun” (gerçek) (1919) dergisi yayınlanmaktaydı. Maraş, Kilikya Ermeni Devleti’nin doğu sınırında bulunan ünlü bir şehir, ticari merkezdi. 4 kervan yolu buradan başlamaktaydı ve bunların en meşhuru Ayas-Maraş-Melitine yoluydu. Asur yazıtlarında belirtilen ve kral III. Salmanasar (859-824) tarafından ele geçirilen Markasi (Marqasi) şehrinin Maraş olduğu sanılmaktadır.

Maraş adı antik dönemden beri bilinmektedir. Ptolomeos, bu ismi Marash olarak belirtmektedir. Şehrin Germanik(e) ismi, M.Ö. 18 yılında, ülkeyi idare etmek için Kommagene’ye gelmiş olan Roma generali Germanikos’un (imparator Tiberios’un amcaoğlu) adıyla ilintilidir. Maraşın Gurgum ismi ise Asurlu Mikhail tarafından belirtilen Çoçum yer ismiyle bağlı olduğu tahmin edilmektedir.

Maraş’ın en eski halkı Hititler olmuş, daha sonraki dönemlerde Sami (Asur) unsurlar güçlenmiş, Makedon ve Selefküs egemenliği döneminde Yunanlılar ve Yahudiler de buraya yerleşmişler, Ermeniler de antik dönemlerde burada yerleşik olmuşlardır. Hovhan Voskeberan’ın belirttiğine göre Kokison bölgesi Ermenilere ait olmuştur. Bu dönemlerden itibaren Ermenilerin Maraş ve çevrelerine yerleşimi hızlanmış, haçlı seferleri zamanında Maraş ve çevresinde ikâmet edenlerin büyük bir çoğunluğu Ermeniler olmuştur.

Maraş’ın yeri sık-sık değişmiştir. En eski yerleşim yeri bugünkü Maraş’ın 5-6 km. doğusunda, Erkenez Deresi kıyısında bulunmuştur. Bizans-Arap saldırıları sonucunda bu şehir yıkıma uğrar ve Halep yöneticisi Seyfeddovre, günümüz Maraş’ının 1 km. güneydoğusunda bulunan Kara Maraş yerleşim yerinde yeni şehri inşa eder. Bu yüzden Maraş, Kara Maraş adıyla da anılmaya başlar. Maraş’ın içkalesi Bizans döneminde inşa edilmiş olup Marvani olarak anılmaktaydı.

Bizans egemenliği döneminde Ermeniler şehirde çoğunluk ettiklerinden dolayı şehir Ermeni beylere teslim edilmişti. Bunların en tanınmışları Gevorg Mıleh (915), Pilaraos Varajnuni (Jant Pilarto, 1065), Tatul (1100) olmuştur. Ermeni egemenliği döneminde (XI. yüzyıl) episkoposluk makamı, 1065 yılında ise kısa süreliğine katolikosluk makamı olmuştur. Yedesia (Urfa) beyliğinin Kilkya’da hüküm sürmesi neticesinde Maraş, bu beyliğin yerleşim yerlerinden birine dönüşür. Selçuk egemenliğinin yıkılması sonucunda Maraş, Kilikya Ermeni Krallığı’na birleştirilir. II. Levon 1189 yılında, I. Hetum ise 1266 yılında şehri ele geçirir. Maraş, XVI. yüzyılda Osmanlı hâkimiyetine geçer. XVII. yüzyıl başında Dulkadiroğlu Alâeddin Bey tarafından şehir bugünkü yerine taşınır.

1114 depreminde şehir büyük zarar görür, 1880’li yılların iki büyük yangınında Ermeni mahalleleri ve çarşı kül olur. Maraş Ermenileri 1915 ve sonrasında tehcire tabi tutulur, halkın büyük bir kısmı hayatını kaybeder. Ermenistan’a göç eden Maraşlılar, Yerevan’ın doğusunda kurulan yeni mahallelere yerleşip burayı Yeni Maraş olarak adlandırır.

Yazar, gazeteci, New York’taki Amerikan uluslar arası akademisinin şeref doktoru Gerasim Aharonyan (1916), sanatçı Grigor Astarcıyan (1888), tarihçi Harutyun Asturyan (1880), tarih bilimi doktoru, profesör A.G.Sancıyan (1921), ozan Armenak Arıgyan (1865) ve ozan Harutyun Arıgyan (1870-1918) Maraş doğumludur.