Ayas

Ayas, Kıyı Kilikya’sında, Aleksandret (İskenderun) Körfezi’nin kuzeybatı kıyısında, ormanlarla kaplı bir vadide bulunan liman şehir-kalesi. Ege veya Egea olarak da anılmış ve hür şehir ayrıcalıklarına sahip olmuştur. II. yüzyılda Hadriana (Roma imparatoru Adranos’a ithafen) olarak anılmıştır. IX.-VI. yüzyıllarda Kilikya Yunan başepiskoposunun makamı olmuştur.

Kilikya Ermeni Devleti döneminde (XII.-XIV. yüzyıllar) parlak bir gelişme dönemi yaşamış, Ermeni kralının mülkü olarak Rubinyan ve Hetumyan hanedanlığı hamiliğinde önemli bir uluslar arası ticaret ve zanaat merkezine dönüşmüştür. Tarihçiler tarafından “Ermeni devletinin altın direği”, “Ermeni kralının limanı”, “sayısız gemilerin limanı” vs. olarak anılmıştır. 25’in üzerinde şehir ve ülke Ayas’la sıkı ticari ilişki içinde bulunmuştur. Yabancı tacirler ve temsilcileri Ayas’ta ayrı mahallelerde oturmuş (etnik ve dini aiditeye göre), kendi konsoloslarına, mahkemelerine, kiliselerine, kervansaraylarına, depolarına ve gemilerine sahip olmuşlardır.

Ünlü seyyah Marko Polo, 1271 yılında bir Ermeni gemisiyle Ayas’tan Ptolomais’e doğru yolculuk etmiştir. Cenova şehri kayıtlarında saklanan belgelerde, Ayas çarşısında satılan mallardan (yerli ve ithal) çeşitli değerli taşlar ve asil metaller, farklı madenler, ipek, pamuk, ziynet eşyaları, dokumalar, boyalar, silah ve zırh vs.den bahsedilmektedir.

Belgelerde yer bulan “krallık darphanesinin para basanları”ndan söz edilmesi bize Ayas’ın, Ermenistan’ın krallık darphanesinin merkezi olduğunu göstermektedir. Ermeni krallık sarayı karadaki kalede bulunmakta, görevliler (dük, yüzbaşı, proksimos, noterler, tercümanlar vs.) burada yaşamaktaydı. Kalenin kuzey tarafındaki kıyıda mezarlık vardı. Ayas’ın denize nazır tarafında Deniz Kalesi bulunmaktaydı.

Ermenistan’ın zayıf düşmesinden istifade eden Mısır Arap Sultanlığı birçok kere Ayas’a saldırmış, talan ve tahrip etmiş, 1367 yılında ise işgal etmiştir, 1522 yılında ise şehir Osmanlı Sultanlığı tarafından ele geçirilmiştir. Takip eden XVII.-XIX. yüzyıllarında Ayas gösterişsiz bir köy olmuş, Osmanlılar şehri Ayaskalesi olarak adlandırmışlardır. Çevrede eski kaleler, dünyevi ve dini yapıların harabeleri bulunmaktadır.

XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyıl başında Ermenilerin varlığı Ayas’ta belli bir oranda hareketlilik kazanmış olsa da, şehrin Ermenileri 1915 Soykırımı’nda tehcir edilerek (yaklaşık 2000 kişi) büyük kısmı katledilmiştir.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, I. cilt, Yerevan, 1990.