“İstanbul Ermeni Okulları Eğitim ve Öğretim Tarihi” başlıklı ilk çalışmam, iki asrı aşkın bir zaman diliminde, İstanbul sınırları içerisinde varolan 170 Ermeni eğitim kurumunun tarihini içeriyordu.
1915’ten önce Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde yer alan vilayet ve sancaklarda da birçok Ermeni eğitim kurumunun faaliyet göstermiş olması, beni bu yönde bir çalışma yapmaya yönlendirdi. Kitapsever dostlarım ve entelektüel çevrenin de desteğiyle işe koyuldum. Bu araştırmanın müthiş bir çalışma potansiyeli gerektirdiğinin farkındaydım. Geçmişte, Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde yaklaşık 1.000 Ermeni kurumunda 120.000 kız ve erkek öğrenci eğitim görmekteydi. Bu okulların bazıları ünlü, bazıları ise köy ve kasabalarda eğitim veren mütevazı kurumlar olsalar dahi önem arz ediyorlardı.
Sınırları, Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarına dayanan Osmanlı İmparatorluğu’nda 20. yüzyılın başlarında 33 vilayet bulunuyordu. Ancak Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu önemli toprak kaybı yaşadığından son döneminde toplam 24 vilayet ve bu vilayetlere bağlı 51 sancak kalmıştı. 1923’te kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin bugünkü sınırları içerisinde sadece 15 vilâyet ve 19 sancak yer alabildi.
Başlattığım çalışmanın genişliğini göz önüne alarak dört cilt halinde ilerlemeye ve her bir ciltte dört vilayete yer vermeye karar verdim. Çalışmam, 1915’te Türkiye’nin bugünkü sınırları içerisinde faaliyet gösteren Ermeni eğitim kurumlarını ele almanın yanı sıra yöresel, dinsel, toplumsal, sosyal, tarihi ve kamusal alanlardaki bilgileri de içeriyor.
A ve B ciltlerinde Trakya ve Batı Anadolu’daki yedi vilayet, bir mutasarrıflık ve iki sancağa yer verdim:
1.- Edirne Vilayeti
2.- İzmit Sancağı Mutasarrıflığı
3.- Hüdavendigar veya Bursa Vilayeti
4.- Kastamonu veya Kastambolu Vilayeti
5.- Aydın veya İzmir Vilayeti
6.- Engürü veya Ankara Vilayeti ve ona bağlı
Yozgat ve Kayseri Sancakları
7.- Konya Vilayeti
8.- Adana Vilayeti
Yedi yıl süren bu çalışmamda,1900’lü yıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nun; vilayet, sancak, kaza, nahiye, bucak ve köylerinde yaşayan Ermenilerin sahip olduğu eğitim kurumları ve yetimhane okullarının tarihini, arşivimde yer alan görsellerle zenginleştirerek iki ciltte (1.056 sayfa) topladım.
Bilahare yayınlanacak 3. ve 4. ciltler, Doğu Anadolu Vilayetlerini kapsayacak. Tüm bu süreçte, Ermenice, Türkçe ve yabancı dillerde, yaklaşık 600 kitap, dergi, gazete ve yıllıkların yanı sıra, Türkiye Ermenileri Patrikhanesi’nin basılı bültenleri, Patrikhane Ruhani ve Cismani Meclis tutanak ve kayıtları, Osmanlı Maarif Salnameleri, Osmanlı Nüfus Müdürlüğü kayıtları, Osmanlı ve Ermenistan arşiv bilgileri olmak üzere çok sayıda bilgi ve belge taradım. Tüm bu kaynakları, kitapta dipnotlar halinde belirttim.
Bu iki ciltte ele aldığım coğrafyada, Devlet ve Ermeni Patrikhanesi verilerine göre, 1915 itibarıyla 316 yerleşim bölgesinde 512.000 Osmanlı Ermenisi ikamet ediyordu. Ayrıca, bu bölgelerde Ermenilere ait, Apostolik, Katolik, Protestan mezheplerinde 416 kilise ve gündüzlü ve yatılı olmak üzere ana, ilk, orta, lise ve özel okul düzeyinde 547 (kız ve erkek) Ermeni okulu yer alıyordu. Ayrıca 35 adet Ermeni ve yabancı yetimhane okulu inşa edilmişti. Bu okulların kuruluş tarihleri ve gelişimlerini kitabımda detaylı bilgilerle belgeledim. Bu eğitim kurumlarında 48.564’den fazla kız ve erkek talebenin eğitim gördüğünü, kadın ve erkek olmak üzere 1.237 öğretim üyesinin görev yaptığını isim ve unvanlarıyla kaydettim.
Ermeni öğrenci ve öğretmenlerin sayısını tespit etmek için büyük ölçüde 1901-1903 tarihlerinde Patrik Mağakya Arkyebisgobos Ormanyan’ın emriyle “Türkiye Ermeni Okulları Karnesi / Vicagatsuyts Kavarayin Azkayin Varjaranats Turkio” başlığı altında hazırlanmış A ve B kitapçıklarından yararlandım. Bu iki kaynak bana çok geniş bir bilgi dağarcığı sağladı. Amacım 1915 tarihinde Türkiye genelinde yaşayan Ermeni öğrenci ve öğretmenler hakkında net bilgilere ulaşmaktı ancak maalesef bazı yerleşim yerlerindeki öğretmen ve öğrenci sayısı hakkında kesin bir bilgiye rastlayamadım. Bilindiği üzere 1901-1915 seneleri, eğitim ve öğretim bakımından çok verimli dönemlerdi. Ancak 1908 sonrası coşkulu döneme ait tam bir bilgi elde edemedim. Bu dönemde genel öğrenci ve öğretmen sayısının kanımca %25-30 fazla olması gerekir.
Her bir vilayet, sancak veya köy hakkındaki sayıları vermeden önce, o yöreye ait coğrafi ve tarihsel öneme haiz bilgileri de kitabımda işledim. Devamında eğitim kurumlarının kuruluş tarihi, niteliği, sürekliliği ve senelere göre talebe sayıları hakkında topladığım verileri ekledim.
Geniş bir çerçevede yaptığım araştırma sonucunda elde ettiğim tüm imkanlardan büyük ölçüde faydalanmaya çalıştım. Ermeni eğitim kurumlarında 1790 tarihinden 1915’e kadar kullanılan ders kitaplarına ve tarihi görsellere yer vererek, gelecek nesil tarihçilere geniş bilgiler sunmaya büyük gayret gösterdim. Ayrıca konu ile ilgili bazı ünlü şahısların biyografilerine ve tarihi belgelere de kitabımda yer verdim.
Yayınlanmaya hazır ve hazırlanacak dört cildin her birinin sayfa sayısı ise 500-550 aralığında.
Leave a Reply