Sergey Vardanyan
Ünlü tiyatro oyuncusu, SSEC Halk Sanatçısı Arman (Arakel) Kotikyan’ı Ermenistan’da kim bilmez ki? Ancak onun Trabzonlu olduğunu pek az kişi bilir. Ananya ve Makruhi çiftinin yedi çocuğunun altıncısı olarak 1896 yılında,Trabzonun batısında, bir kıyı kasabası olan Elevi’de dünyaya gelmiştir. İlköğrenimini burada tamamladıktan sonra Trabzon’da yaşayan ağabeyi Gevorg’un yanına yerleşerek eğitimine Ermeni Milli Okulu’nda devam etmiştir. Kotikyanlar’ın geniş ailesi de Büyük Cürüm’ün dehşetinden nasibini almış ve bu olaylardan sadece Arman, ablası Varduhi ve ağabeyi Gevorg kurtulabilmişlerdir. Arman ve Kevork, arkadaşları Ğazar Harutyunyan (Makunts) ile Trabzon’un güneybatısında bulunan ve Türkler ile Rumların çoğunlukta olduğu Zürmela (Sümela) köyünün yakınındaki bir ormana sığınmışlar ve Zoi adlı genç bir Rum kadın 11 ay boyunca onlara yiyecek sağlamıştı. Aynı dönemlerde Zoi’nin ablası Meli (evlilik soyadı Gogofiris) de gizlice kaçak Ermenilere yardım etmekteydi. Bu Rum kadınların fedakârlık ve kahramanlık ölçütlerini kavrayabilmek için, 13 Haziran 1915 yılında Ermeni tehciriyle ilgili Türkçe olarak yayınlanan resmi genelgenin 5. maddesine istinaden “Hükümetin emirlerine riayet etmeyip, tehcirden kaçarak sağda solda saklananları saklayan, yiyecek temin eden ve saklanmalarını temin edenler idamla yargılanmak üzere askeri mahkemeye sevk edilecekleri” konusunda uyarılmış olduklarını belirtmek gerekir. İdam cezası tehdidi altında dahi pek çok Rum, Ermenilere yardım etmiştir, ancak kısa bir süre sonra, 1919 yılında Trabzon Vilayetinde Rumların katli başladı. Zoi ve kızkardeşi Meli ile ailelerinin geri kalan fertlerine ne olduğu ise bugün maalesef meçhuldur.
1916 yılında Trabzon’un, Rus orduları tarafından işgalinden sonra A.Kotikyan, yetimleri toplama işiyle ilgilenmiş, Trabzon Kızlar Okulu bünyesinde bir yetimhane-okul kurulması çalışmalarına katılmış, Büyük Cürüm’den hayatta kalanların tanıklıklarını kayda almış, Mehitarist okulunda ücretsiz olarak Ermeni dili ve tarihi dersleri vermiş, öğrencileriyle üç sesli bir koro kurup konserler düzenlemiştir. Geleceğin ünlü yazar ve edebiyatçısı Levon-Zaven Sürmelyan da onun bu öğrencilerinden biriydi. 1917 yılında, Rus ordularının çekilmesi sonrasında A.Kotikyan Suhum’a, ablasının yanına yerleşmiştir. Akabinde, 1918 yılında, Stavropol eyaletinin Yesentuk sayfiye şehrinde ünlü tiyatro oyuncusu ve yönetmen Ovi Sevumyan’la tanışarak, Sevumyan’ın tiyatro grubuyla Kuzey ve Güney Kafkasya’nın Ermenilerle yoğun şehirlerine düzenlenen turnelere katılmıştır. 1919’da, 23’ünde bulunan Arman Kotikyan, A.Arman mahlasıyla 1914-18 yılları arasında Trabzon’da, Suhum’da, Tiflis’te ve Kuzey Kafkasya’da yazmış olduğu şiirlerini Tiflis’te “Tüten Zambaklar” adlandırdığı antolojisinde yayınlamıştır. Aynı yıl Sevumyan’la birlikte Batum’dan Istanbul’a geçmiştir. Kısa bir süre sonra Paris’e yerleşerek 1925 yılına kadar Paris’te hukuk ve Sorbon’da edebiyat eğitimi almıştır. Büyük Cürüm’ün dehşetli hatıralarının açtığı derin yaralar kapanmıyordu ve Arman Kotikyan, 1924’te ”Mer Dunı” (Evimiz) şiirini yazar.
Duman gökten küme-küme,
Tatlı kutsaması, bizim köydeki evin…
Damımız şimdi oturmuş ağlar,
Boynunu bükmüş saban.
Ekmek pişirir anam tatlı,
Hamuru bol, gelinim yoğurmuş…
Fırın soğumuş derin mezar,
Anamın kutlu elinin girdiği…
Buzağı tatlı-tatlı böğürür,
Kızkardeşim dilini anlar…
Ahır boş haykırır,
Kimse dilini anlamaz…
Gece, serin harman gecesi,
Başak gümüş, ay ışığından…
Kalplerde acı hatıralar,
Buğday yerine diken yetişir…
Kotikyan, Paris’te birçok kereler tiyatroseverlerin karşısına çıkmış, Paris’teki “Hay Dramatik” (Ermeni dramatiği) ile çalışmış, 1932’de de “Ermeni Halk Tiyatrosu”nu kurmuştur. Vatanından uzaklarda, gurbete düşmüş ve umudunu yitirmiş olan sanatçı evlerini, kaybettiği annesini, kaybettiği tüm eski yakınlarını unutamazdı ve Sen’in kıyılarında, sudaki tersyüz olmuş aksini seyrederek 1933 yılında ”Grgnadesil” (Akis) adlı şiirini yazmıştır.
Hayata küskün bu yaban elde,
Sen’in kıyısında ümitsiz durmuş,
Seyrederim uzun, yarım-yamalak resmimi,
Başaşağı durmuş suda ayrışmış.
Seyrederim nehri ve düşünürüm,
Kendi kendime konuşup, güle ağlaya,
Hatırlarım binlerce tanıdık ismi,
Hatırların evimi, hatırlar ağlar…
Görürüm anamı, bir taş üstünde,
Oturmuş kıyıda yün yıkarken,
Duyarım kasvetli o eski şarkısını,
Duyarım bir ses,… “kolay gelsin”.
Sen, gözlerimde rüyaya dönüştü,
Büyülü bir rüya, sonsuz ve başsız,
Ve bu rüyada ulaşılmaz arzuyla ,
İsterim sanki birini öpmek…
Değişir aniden geçmişin duvarları,
Çehreler tanıdık, tek-tek kaybolur,
Dipsiz özlemin geçmiş ateşi,
Yakıyor göğsümü, acılı yüreğimi.
İnce bir tül yavaş örtüyor,
Hatıralarımın sararmış kederli sayfalarını,
Ve işte tekrar bulanık suya düşmüş,
Başaşağı, yarım-yamalak titriyor resmim…
1936 yılında Ermenistan’a göç eden Arman Kotikyan, G.Sundukyan Devlet Tiyatrosu’nda çalışmaya başlamış ve çok sayıda rol oynamıştır. Shakespeare’den “Hamlet”, “Otello” ve “Windsor’un Şen Kadınları”, Lope de Vega’dan “Ahırdaki Köpek”, Puşkin’den “Taş Misafir”, Schiller’den “Aşk ve Hile” Beaumarchais’den “Figaro’nun Düğünü”, H.İbsen’den “Nora”, H.Baronyan’dan “Bağdasar Ahpar”, “Saygıdeğer Dilenciler”, V.Papazyan’dan “Kaya”, Şirvanzade’den “Namus”, “Onur İçin” ve daha pek çok oyunda rol almıştır.
Sinemada da oynayan Kotikyan “Davit Bek” (1944), “Anahit” (1947), “Adres Sahibi Arayışları” (1955), “01-99”(1959), “Orkestra Arkadaşları” (1960), “Ciğer tava” (1961), “Msyo Jak ve Diğerleri” (1963), “Karine” (1967) gibi filmlerde rol almıştır. Arman Kotikyan’ın kendine has yeteneği ve tatlı oyunu sayesinde ekrandan veya sahneden söylediği sözleri deyimlere dönüşüyor ve farklı durumlarda halk tarafından kullanılıyordu.
A.Kotikyan, aynı zamanda çok iyi derecede Fransızca bilmekteydi ve onun sayesinde Ermeni okurlar Guy De Maupassant’ın hikayeleri (1957) ve “Sevgili Dost” romanı (1953), Edmond Rostand’ın “Cyrano De Bergerac” manzum oyunu (1951, Avetik İsahakyan’ın önsözüyle), Luis Aragon’un şiirleri (1959) ve Emile Zola’nın “Therese Raquin” romanını (1964) Ermenice olarak okuyabilmişlerdir. Kotikyan, Victor Hugo’nun şiirlerini de tercüme etmiş, fakat bu çeviriler bugüne kadar yayınlanmamıştır. Ermeni şairleri Vahan Teryan ve Avedik İsahakyan’ın bazı şiirlerini de Fransızca’ya çevirmiş ancak bunlar da yayınlanmamıştır.
Kotikyan, genelde şiire karşı özel bir sevgi duymuş ve bu çocukça bir heves olmayıp hayatı boyunca şiirler yazmıştır.1946 yılında “Hutetsi Hovnan” (Hut’lu Hovnan) destanı, ölümünden üç yıl önce, 1965’te de “Agosnerum” (saban izlerinde) şiir antolojisi yayınlanmıştır. Bu kitapta, Büyük Cürüm günlerinde kendisini kurtarmış olan Zoi’ye ithaf edilmiş, “Verhuş” (yeniden hatırlama) adında bir şiir de bulunmaktaydı.
Dipsiz bir keder tekrar üzüyor,
Üzüyor sonsuz kabarmış gönlümü,
Kim açtı o kapalı perdeyi,
Kapatmıştım onu korkunç günlerde…
Neden hatırladım Karadenizi birden,
Çocukluk günlerinin hatırası temiz,
Yoksa gönlümde bir başka özlem mi uyandı…
Neden hatırladım Karadenizi birden…
Doğrudur, Pontos kıyısında doğdum,
Ve duydum şarkısını bir Rum kızının,
O aşk şarkısı-“Talasa mavra”,
Fakat, ah kayboldu eski andıcım…
O, tatlı hayal, o, kavurucu yaz,
Neden dökersin ateşini yüreğime,
Ümitsiz ağlamak zordur değil mi,
Artık yaşlanmış bir adam için.
Artık hiçbir şey beni bağlamıyor,
Doğduğum yerin toprağı, insanına,
Lâkin doğduğun o evin senin,
Derler ki değerlidir diğer her şeyden.
Hatırlarım fakat bir tatlı çehre,
Yakın bir kardeş, adı da Zoyi,
Ona itaf ettiğim bu şarkıyı isterdim,
Ebedi kalsın, ölümsüz bir anı…
Ünlü oyuncu aynı zamanda ciddi bir araştırmacıydı, daha 1935 yılında Paris’te Avedik İsahakyan’ın önsözüyle yayınladığı “Firdevsi Tusi ve Şahnamesi”adlı incelemesi ve SSEC Bilimler Akademisi’nin “Değekagir” (Rapor) dergisinin 1962 yılı, 7. sayısında yayınlanmış olan ve bazı kaynaklar ile görgü tanığı olarak kendi verilerine dayanan bu konuyla ilgili tek araştırma niteliğinde olan “Trabzon’da Okul-Tiyatro Hayatı (1815-1915)” makalesi bunu göstermektedir.
“Dzayn Hamşenakan” (Hemşin sesi)
Yerevan, 2007, N 11-12.
Leave a Reply