Khulb’un (Türkçesi: Kulp-çevirmenin notu) sınırları şöyledir: kuzeyde Khozmo Tepesi de dahil olmak üzere Sim yada Kurtik Dağları’nın batı dalı, doğuda Khiank, güneyde Khazalik ve Slivan Ovaları, batıda Genci, Lcayi (Lıce) (Türkçesi: Lice-çevirmenin notu) ve Havetik Kazaları. Bunlar Sasun’un bitişiğindeki birimlerdi. İdari anlamda Khulb ve Khiank, Bitlis (Bağeş) Vilayeti’nin Genci Sancağı’na dahildi. Khulb’un merkezi ise Artuşen Kasabası’ydı.
Artuşen: 150 hane. Ahalisinin çoğu, Zazalar’dan ibaretti. Artuşen, Aratsani (Murat) Nehri’nin sol kıyısında, güzel bir ovada bulunurdu. Artuşen’in öbür sakinleri ise, Ermeniler ve Türkler’di. Artuşen, eskilerde büyük bir şehirdi. Eski halinin harabeleri kalmıştı. Artuşen’de harabe olmuş büyük ve kemerli bir kilise vardı. Halk etimolojisine göre Artuşen’in ismi, etraftaki “tarla ve şen” atasözüyle alakalıydı. Kimilere göre ise bu ad, Artaşes Kralı ile bağlı olup, “Artaş’ın Şeni” demektir.
Pasur: 200 hane. Ahalisinin çoğu, Ermeni ve Kürt idi. Sayıları az olan görevli Türkler de vardı. Pasur, Khulb Kazası’nın merkeziydi. Khulbacur’un sağ kıyısından 1-2 km uzaktı, Nercik’in karşısında bulunurdu.
Indzkar: 350 hane Ermeni (1015 kişi). Şu 9 ‘mahalleden’ ibaretti: Mısırdzor, Banok, Tsurtnak, Vank, Dzımatağ, Mazrek, Kheçer ve Rımbik. Indzkar’ın Surb Gevorg ünlü Manastırı da burada bulunuyordu. Bu manastır, tüm Sasunlular için meşhur bir hac yeriydi. Surb Gevorg Manastırı’nın avlusu, mermer döşemeliydi, içinde ise yine beyaz mermerden yapılan mezar taşı vardı. Indzkar’ın Surb Gevorg Manastırı, Kürtler için de bir hac yeri olmaktaydı. Kürtler, buraya büyük bir istekle hac ziyaretine gelirdi. Pasur’dan 10-12 zaptiye, düzeni ve insanların güvenliğini sağlamak üzere oraya giderdi. Kocaman olan bu kilisenin sütünleri yoktu. Kemer gözleri vardı. Geğrvanlı Artin Avagyan’a göre, “Papaz ve ruhaniler dua okurken kilise, ziller çalıyormuş gibi seslerle dolu olurdu.”
Ünlü filolog Garegin Srvandztyants, “Yazılılar ve Ezberler. Sasunlu Davit veya Mher’in Kapısı” isimli eserinde Diyarbakır ziyaretinde şahsen bulunduğu Indzkar Köyü’nden bahsederken orada dar delikli bir taş olduğunu, o taştan geçebilen çocuk sahibi olamayan kadınlar mutlaka gebe kaldıklarını yazar. Muhtemelen Indzkar Köyü’nün ismi de, “Antsk (Delik) Kar (Taş) – Indz Kar” deyiminden geliyordur.
Geğrvan(k): 80 hane Ermeni. Köyde Surb Stepanos adlı kemerli bir manastır vardı. Köyün okulu da vardı. Surb Gevorg, Surb Tukhmanuk, Surb Sargis “lustunları” (ibadet yerleri) vardı. Geğrvan’ın ve civarındaki köylerin 1915 yılki katliamları, Pasur Kaymakamı Yusuf Beg tarafından gerçekleştirilmiştir. Geğrvan’ın yakınlarında “Prpraağbran zağe” diye bir mağara vardı. Bu mağara, oraya sığınan onlarca Geğrvanlılar için barınak olmuştur. Rus ordusu, Muş’u ele geçirdikten sonra (1916), Geğrvanlılar Kafkasya’ya geçerek kurtuldular.
Ah(a)ronk: 80 hane Ermeni (19’uncu yüzyılın sonunda 200 hanesi vardı). Köyün büyük kemerli bir kilisesi vardı. Kilise, kuş figürleriyle süslüydü. Kilisenin binası, kesme taşlar ve kireçle inşa edilmiştir.
Ahronk’ta Ermeni Birleşik Derneği’nin desteğiyle çalışan bir okul bulunurdu. Muş Surb Karapet Manastırı’nın papazı, son ruhani önderi ve aynı köyden olan Vardan Vardapet Hakobyan, bu okulun ihtiyaçlarını karşılamak için bir bina yaptırmıştı. Köyde, Yukarı ve Aşağı olmak üzere iki büyük pınar vardı. Ahronk, Sasun’un daha zengin köylerinden biriydi. Bu köyde güzel iki katlı evler bulunurdu. İleride Arckarer (Türkçesi: Ayı Taşları-çevirmenin notu), Satani Kit (Türkçesi: Şeytan Burnu-çevirmenin notu) ve Sarbanda Gaj denilen ormanlık tepeler bulunurdu. Köyün bitişiğinde Eznharaberd Kalesi’nin harabeleri kalmıştı. Efsaneye göre bu kaleyi Ekin, Kikin ve Fikin kardeşleri inşa etmişti. Bu kalede bir hazine korunduğu, ancak hiç kimsenin bunu bulamadığı anlatılırdı.
Şuğek: 120 hane Ermeni. Khulb’un zengin, güzel bahçeleriyle çevrili köylerinden biriydi. Batı bucağında Surb Martsako kemerli kilisesi bulunurdu. Kürtler, bu köye Şaulek veya Şinaz derdi.
Tiakhs: 90 hane. 10 hanesi, Ermeni’ydi. Şuğek’ten sonra en güzel köydü.
Daraş (Taraş): 40 hane Kürt.
Nerçik: 4 hane Kürt. H. Akinyan’a göre bu köyün yerinde tarihi Kğimar (Kullumeri, Kullimer, Kulimar, Khelimar-çevirmenin notu) şehri bulunurdu.
Ehub (Ihub): 30 hane Ermeni. Bu köyde Surb Sargis kemerli kilisesi bulunurdu.
Gaske (Gazke): 101 hane. 50 hanesi, Ermeni olurken 51’i de Kürt’tü.
Şen: 60 hane Kürt. Anduk Dağı’nın batısında bulunan güzel bir ovanın batı kısmında bulunurdu.
Kapırnin: 3 hane. Kapırnin, “kulübeler” demektir.
Khıroç (Khıruç, Khoroç): 7’si Ermeni, 30’u Kürt olmak üzere 37 hane ahalisi vardı.
Keve: 48 hane. 3ü Ermenilere aitti.
Kakuas (Kakvas): 30 hane Kürt.
Arkhadin: 42 hane Kürt.
Tağanaual (Dzoratağ): 15 hane Kürt.
Dımılker: 70 hane Kürt.
Kırman: 90 hane Kürt.
Cımar: 30 hane Kürt.
Mazale: 20 hane Kürt.
Papecanis (Babıcan): 25-30 hane Kürt.
Sadıkan: 12 hane Kürt.
Tutervan: 30 hane Kürt (başka verilere göre 50 hane Kürt nüfusu vardı).
Işkıvtan (Şıkyaftan): 20 hane Kürt.
Kharam: 8 hane Kürt.
Khoşıkan: 5 hane Kürt.
Bozıkan: 15 hane Kürt.
Kırıntik: 10 hane Kürt.
Perok (Berok): 10 hane Kürt.
Nadaran: 100 hane Kürt.
Gelie Minar: 30 hane Kürt.
Delet: 42 hane Kürt.
Mosırto: 10 hane Kürt.
Harbat: 8 hane Kürt.
Geliemısur (Mısrıdzor): 40 hane Ermeni ve 7 hane Kürt sakini vardı. Köyde ibadete kapalı 2 kilise vardı. Bunlar Surb Antania ve Surb Kirakos idi.
Khuş: 30 hane Kürt.
Tılmin: Harabe durumda olduğu için sakinleri yoktu.
Lacıkan: 40 hane Kürt.
Gelieganman: 17’si Ermeni 2si de Kürt olmak üzere toplam 19 hane nüfusu vardı.
Dalavakaje: 7’si Ermeni, 15’i Kürt olmak üzere toplam 22 hane ahalisi vardı.
Khulb’un komşusu olan Havetik (Haveydan) kazasında ise bazen Khulb’un köy listelerinde de yer alan şu köyler bulunurdu:
Melikan (Melikler demektir): 120 hane Kürt. Müdürün konutuydu.
Sedakh: 100 hane Kürt.
Khamıkan: 60 hane Kürt.
Dayıkan: 30 hane Kürt.
Maştak: 30 hane Ermeni.
Tıltıv: 10’u Ermeni olmak üzere 16 hane nüfusu vardı.
Hacana, Khokhan, Matik, Garıkan, Şeyneboban, Pıhnin, Hılık (Üvey evlat anlamına gelir) ve Çırık köyleri de aynı bölgeye bağlıydı.
Khulb, güney batısında Lice (Lıcaye) kazasının komşusuydu. Aynı ismi taşıyan Lice merkezi ise, kaymakamın konutuydu.
Lice’nin Şamşan (350 hane) ve Harbakhın (50 hane) Ermeni kasabalarının bitişiğinde bulunan Antakh (80 hane) Kürt köyünün üstünde bulunan ve aynı adı taşıyan dağın yüksek kaya tepesinde Surb Arakelots (Makabayetsvots) Manastırı inşa edilmişti. Bu manastır, Khulb ve Lice Ermenilerinin ana hac yeriydi. Bu büyük kemerli manastırın bir çan kulesi de vardı. 1915 yılında bu manastırın pastörü, Sasun’un Heğin Köyü’nden Vahan Vardapet idi. Muş’un Surb Karapet Manastırı’nın ruhanilerinden biri olan Vahan Vardapet, Muş Diyakozluğu’nun aldığı kararla oraya gönderilmişti. Surb Arakelots Manastırı’nın, 60-70 öğrenciye sahip bir okulu ve manastırın masraflarını karşılayan ayrı bir ekonomik kurumu da vardı.
Şamşan ve Harbakh Ermeni köylerinde kemerli kiliselerin harabeleri bulunuyordu. Bu kalıntılarının güneyinden Kaniasp’ın Spitak (Beyaz) Pınarı çıkardı, bunun güneyinden ise Slivan Ovası başlardı.
Edinak Kalesi (Kala Edinak)
Edinak Kalesi, Khulb Kazası’na bağlı olan Şen Köyü’nden Pasur’a giden yolda, Şen’den 10 km uzaklıkta bulunurdu. Kale, bir tepede inşa edilmişti. Şen, Tarkhoş ve Khozmosar’dan akan sular, bu kalenin yanından geçerdi. Bunlar, kale yakınlarında birleşerek Khulbacur (Khulbacam) Irmağı’nı oluştururdu. Kale, bu nehrin sağ kıyısındaydı. Muş’tan Pasur’a giden yol ise Edinak Kalesi’nin yanından geçiyordu. Kale, “Golaneri” (yabani keçi) denilen dar bir geçitin girişinde bulunuyordu. Efsaneye göre bu yer ismi, geçit üzerinden atlayan yabani keçiden geliyormuş. Bu kalenin sahibi, yukarıda adı geçen Ekin idi. Bunun kardeşlerinden Fikin, Kandala Heşin Kalesi, Kikin ise Rakhmanasar Kalesi’nin sahipleriymiş. Bu Ermeni hükümdarlar, aynı zamanda Sasun’un Khulb ve Khiank ilçelerinin malikleriymiş. Kalenin yuvarlak, piramit şeklindeki, köşeli olmayan duvarları, taş ve kireçle (kıls u cıls) yapılmıştı. Ayakta olan bu duvarlar, 2 m yüksekliğindeydi. Hiç kimse bu kaleye tırmanamazdı. Kaleye giden yolun, daha önce ırmak tarafından geçtiği anlatılırdı. Asırlar geçince nehir, daha da derinleştiği için kale girişi, yüksek bir kaya vadisinin içinde kalmıştı. Edinak, ele geçirilmez bir kaleydi. Dört tarafı uçurumlarla çevrili olduğu için oraya giden herhangi bir yol yoktu. Kalenin duvarları beyaz gibiydi.
Kandala Heşin Kalesi
Kandala Heşin ise, Fikin’in kalesiydi. Bu kale, Khulb’un Ahronk Köyü’nün toprakları içinde, Pasur’a giden yol üzerinde, Khulbacur Nehri’nin sağ kıyısında bulunurdu. Kale, batı ve kuzeyde bir dere, doğuda düz bir alan, güneyde ise kayalık bir alanla çevriliydi. Kalenin arkasından Pasur’dan Şen’e, oradan da Muş’a giden yol geçerdi. Kandala Heşin Kalesi, siyah taştan yapılmıştı. Nehre bakan duvarları, 2.5-3 m yükseklikteydi. Yol tarafındaki duvarlar yıkılıp yerle bir olmuştu. Etrafta az sayıda ağaçlar vardı.
Rakhmanasar Kalesi
Bu da abileri olan Kikin’in merkeziydi. Kale, aynı adı taşıyan bir tepede, Pasur’dan Farkhin’e giden anayoldan 5 km uzaklıkta bulunurdu. Hakob Galustoğlu Yeğiazaryan, bu kale hakkında şunları anlatırdı: “Dağ eteklerinde, yaklaşık 7 km aşağıda derin, ‘sınırları olmayan’ bir mağara vardı. Saatlerce oraya gittik ama izini bulamadık. O mağarada insanların kayıp vakaları da olmuştu. Kale, beyaz kireç harcıyla inşa edilmişti. Civarı ormanlıktı.” Khulbacur Irmağı, Rakhmanasar Dağı’nın eteklerinden akardı.
Toros Sıradağı’ndan Khaldindağ’a, Aznvatsdzor’dan da Aşmuşat’a (Arşamaşat) kadar uzanan Sasun’un 10 kazasında birçok kale kalıntılarının taşlı tanıkları var. Bunlar, ‘Dağlık Armenia’nın merkezi olan Sasun’un, tarihte oynadığı role tanıklık eder. Bunların hepsi, Ermeni halkının efsanesi olan “Sasunlu Davit” eserinde de yer bulmuşlardır. Bu sessiz tanıklar, Asur İmparatorluğu, Medyan Ülkesi, Ahameniş İmparatorluğu gibi devletlere ve sonraki tüm istilacılara karşı direnen yıkılmaz surlar olmuştur.
Vardan Petoyan’ın “Sasun” isimli kitabından alınmıştır (sayfa 80-85).
Ermenice’den Türkçeye çeviren: Meline Anumyan
Akunq.net
Leave a Reply