Mamırtank

Mamırtank, Kürtçe Namran, Nerma: Batı Ermenistan’da, Bitlis Vilayeti’nin aynı adla anılan sancağının Khizan (Hizan) Kazası’nda, Doğu Tigris’in (Dicle, Cerm, günümüzde Bohtansu) Mamırtank (Namrandere) kolu havzasında bulunan köy topluluğu. Kuzeyde Sıparkert, doğuda Moks, güneyde Barvari (Pervari), batıda Şirvan ve Nazır’a sınırdaştı. Bölge dağlık ve büyük oranda ormanlıktır. Gür otlaklara sahiptir. Bölge sakinleri hayvancılık, tarım ve zanaatlarla uğraşmaktaydı.

Mamırtank, Büyük Hayk’ın Mok Eyaleti’nin Mica bölgesine denk düşmekteydi. XV. yüzyılda Ermeni Platosu’na göç etmiş olan Namir (Nemir) Kürt aşireti bölgeye egemen olduktan sonra bölge, Ermeniler arasında bu aşiretin adıyla Mamırtank (bazı kaynaklarda Mamındtank ve Koter Ülkesi şeklinde de geçmektedir) olarak anılmaya başlanmıştır. Başlangıçta Khizan beyliği (hükümeti), 1530’lu yıllarda bu beyliğin bölünmesinden sonra ise kendi başına bir sancağa dönüşerek Van Eyaleti bünyesinde (daha çok Berdats adıyla tanınmıştı) bulunmuştu. 1850’li yıllarda Diarbekir (Diyarbakır) Vilayeti’ne geçmiş, 1880’lerin ortalarından itibaren ise nihai olarak Bitlis’e bağlanmıştır. XX. yüzyıl başında bölgede 30 yerleşim yeri vardı.

XIX. yüzyılın ikinci yarısında Mamırtank nüfusunun büyük çoğunluğunu Ermeniler teşkil etmekteydi. Genelde XVIII.-XIX. yüzyılları arasında Kürtlerle meskûn hale gelmiş olan köylerin Ermenice isimleri (Arark, Armayis veya Aramayis, Dimants, Yetents veya Hetints, Norşen, Şatents, Sımoğs vs.) çok az istisna haricinde korunmaktaydı. 1840’lı yıllarda yeni göçebe aşiretler (Mardin bölgesinden) Mamırtank’a dolmuştur. Bu yeni yerleşimciler, her yıl yaptıkları göçler sonucunda Mamırtank ekonomisine büyük darbe vurarak yerleşim yerlerini soyup talan etmişler, sayısız mimari eseri yok etmişlerdir.

Özellikle şeyh Celalettin’in 1877–78 yıllarındaki yıkıcı akınları Ermeniler için ağır bir darbe olmuş, Mamırtank’ın birçok köyü boşalmış, 1880 yılları başında yaşanan açlık felaketi de trajik sonuçlar doğurmuş, Mamırtank Ermenilerinin toplu göçleri (Bulanıkh/Bulanık, Manazkert/Malazgirt, Muş’a vs.) bu dönemlerde başlamıştır. 20 Ermeni köyü 1895–96 yıllarında katliama (yaklaşık 200 ölü) uğramış, zorunlu din değiştirmeler yaygın bir hal almış ve bu sebeplerden dolayı Bıva, Gomer, Senamerik ve Vank (Der) köyleri Ermenilerden boşalmıştır.

1870’li yıllarda hâla Mamırtank’ta yaşayan 640 Ermeni aileden XX. yüzyıl başında geriye 200–250 aile kalmıştı. Buna rağmen, Birinci Dünya Savaşı öncesinde Ermeniler tekrar bölge nüfusunun çoğunluğunu (bazı verilere göre %50–60) teşkil etmekteydi. Mamırtank’ın en tanınmış Ermeni yerleşimlerinden biri, ünlü Surb (Aziz) Khaç Manastırı’yla Aparank’tı (Apharants). Tarihi köylerinden Seğ’de (Dseğ, Sekh, XVI. yüzyılda kasaba) Derejk’in (Dereşk) Surb Khaç Manastırı bulunmaktaydı. Bazı yerleşim yerlerinde yazım merkezleri bulunmaktaydı. Bunların en tanınmışları Avındats (Havındats), Guzents (Güzents), Karna, Mica (Meğa), Şenağbür ve Ov (Hov) köyleri olmuştur. Şenağbür ve Seğ köylerinde okul bulunmaktaydı.

Mamırtank Ermenileri 1915 soykırımında komşu Mok’a sığınarak genelde kurtulmuşlar, lâkin Rus ordusunun temmuz ayında Van’dan çekilmesi sonucunda onlar da büyük kayıplar vererek Doğu Ermenistan ve İran’ın Salmast bölgesine göç etmeye mecbur olmuşlardır. 1918 yılında vuku bulan Türk saldırısı, Salmast’a sığınan Mamırtanklı’ların tekrar büyük kayıplarla göçerek tüm dünyaya yayılmalarına sebebiyet vermiştir. Türkiye’de gerçekleştirilen 1950 yılı sayımı verilerine göre eski köy grubu bölgesinde sadece 4 köy bulunmaktaydı. Mamırtank, günümüzde Türkiye Cumhuriyeti’nde, Bitlis Vilayeti’nin Khizan (Hizan) Kazası’nda bulunmaktadır.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 3. Cilt, Yerevan, 1999.