Manazkert, Manavazakert, Malazkert, Malazgirt: Batı Ermenistan’ın Bitlis Vilayeti’ndeki Muş Sancağı’nda bulunan kaza. Aradsani (Doğu Fırat) Nehri’nin yukarı kısmında bulunan ve nehrin Manazkert (Bansan), Khındzorut (Elmaludere), kısmen de Khınus (Hınıs) kolları havzasını kaplayan bölge. Kuzeyde Basen (Pasinler) ve Alaşkert (Eleşgirt), doğuda Antab (Dutağ, Tutak), güneydoğuda Ardske (Adilcevaz), güneyde Khlat (Ahlat) ve Bulanıkh (Bulanık), batıda ise Khınus’a sınırdaştı. XX. yüzyıl başında Manazkert’te 130 yerleşim yeri vardı. Merkezi Manazkert kasabası olmuştur. Kazanın tabii sınırlarını kuzeyde Şarian, batıda ise Ağ (Ağdağ) Sıradağları teşkil etmekteydi. Manazkert bölgesini büyük oranda Manazkert’in (tarihi Oşakan) verimli ovası kaplamaktaydı. Bölgede tuz ocakları bulunmaktadır. Manazkert ahalisi tarım, hayvancılık, zanaatlar ve ticaretle uğraşmaktaydı.
Manazkert, Büyük Hayk’ın Turuberan Eyaleti’nin Apahunik, kısmen de Hark bölgelerine denk düşmektedir. XVI. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun Erzrum (Erzurum) Vilayeti’ne dâhil olmuştur. 1840’ların sonlarından itibaren sırasıyla Van ve Erzrum vilayetleri bünyesinde bulunmuş, son olarak 1883 yılında Bitlis’e bağlanmıştır. Bölge, Surb Ağberik (Vandir) Manastırı dini önderliği içinde yer almaktaydı.
Daha VIII.-IX. yüzyılları arasında bölgeye yabancı göçebe aşiretler akın etmiş ve bu durum daha sonraki yüzyıllarda da devam etmiştir. XIII. yüzyılda bölgeye yerleşen Kürtler, bazı yerlerden Ermenileri sürmüşlerdir.
XVI.-XVII. yüzyıl Osmanlı-İran savaşlarının doğurmuş olduğu ağır sonuçlar sebebiyle binlerce Ermeni hayatlarını kaybetmiş veya göçe zorlanmıştır. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında meydana gelen ve sıklıkla tekrarlanan, Kürt beyleri arasındaki aşiretlerarası çatışmalar sonucunda onlarca Ermeni köyü boşalmıştır. 1829–30 yıllarında çok sayıda Ermeni ailesi Manazkert’ten göç ederek Rusya İmparatorluğu’na geçmiş olan Doğu Ermenistan’a göçmüşlerdir. Boşalan köylere 1831 yılından itibaren devlet tarafından sistematik olarak Kürtler, 1870’li yıllarda ise bazı köylere kuzey Kafkasya’dan gelen dağlılar (Çerkezler) da yerleştirilmişlerdir. 1895–96 katliamlarından sonra Bitlis Vilayeti’nin Khizan, Mamırtank, Sıparkert ve diğer dağ kazalarından da Ermeniler Manazkert’e yerleşmiştir.
1914 yılında, Manazkert’in 50 yerleşim yerinde 13 bin Ermeni yaşamaktaydı. En tanınmış köyler Rustamgâduk (tarihi Rostomaşen, 1914’te 1800 kişi yaşamaktaydı), Noradin (1914 yılında 1700 kişi vardı, Hovhan Odznetsi Manastırı burada bulunmaktaydı), Tundrak’tı (Tonrak, Tondras, Tendürek, çevrede Surb/Aziz Hovhannes Manastırı’nın kalıntıları mevcuttu). Farklı tarihlerde Hasın (tarihi Arse), Marmus (tarihi Marmonts), Avtına (tarihi Curçka), Kazgol (tarihi Khazğuğk) köylerinden bahsedilmektedir. Diğer tanınan yerleşim yerleri Derik, Dugnuk (Dignuk), Khasmik, Khotanlu (Kotanlu), Karakaya’dır (Kharakhaya). 1914 yılında kazada, 520’nin üzerinde öğrencisi bulunan 19 okul mevcuttu. XX. yüzyıl başında bazı ünlü manastırlar (genelde yarı-yıkık vaziyette) ayaktaydı. Bunlardan en tanınmışı Apahunyats Manastırı’ydı (Surb Nikoğayos veya Surb Astvadsadsin, yıkıntıları Kuruca veya Khruşen Ermeni köyü yakınlarında bulunmaktaydı).
Rus ordusunun 1915 Mayısında Batı Ermenistan’da gerçekleştirdiği ileri hamle sayesinde Manazkert Ermenileri toplu katliamlardan korunmuşlar, fakat temmuzda onlar da göç etmeye mecbur olmuşlardır. Daha sonraları Manazkert’in 30 köyüne çok sayıda Ermeni yerleşmiş (1917’de yaklaşık 5000), fakat 1918’de yurtlarını tekrar terk etmeye mecbur olmuşlardır. Manazkert, günümüzde Türkiye Cumhuriyeti’nin Muş Vilayeti’ne ait bir kazadır.
Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 3. Cilt, Yerevan, 1999.
Leave a Reply