Moks

Moks, Mogs, Mukıs, Müküs. Batı Ermenistan’da, Van Vilayeti’nin bir sancağı. Alan olarak, doğu Tigris’in (Dicle, Cerm, günümüzde Bohtansu) sağ kolu olan Moks Deresi havzasını kaplamaktaydı. Başlıca zirveleri Arnos (3550 m), Yeğerov (3500 m) Koraşahap’tır (3560 m). Ormanlar ve çayırlar bölgede geniş yer tutmaktadır. Bölge halkı genellikle hayvancılık, arıcılık, tarım ve zanaatlarla uğraşmaktaydı.

Moks Sancağı, eski Mok bölgesine denk düşmektedir. XV.-XVI. yüzyıllarında göçebe Kürt aşiretlerinin bölgeye girmesi sonucunda Moks Ermenileri önce Cezire (Bohtan) daha sonra ise Hakkâri (Culamerik, Çölemerik) beyliğinin üstünlüğünü kabul etmekle birlikte geniş çaplı otonomilerini korumuşlar, XVI. yüzyıl ortalarından itibaren yönetimsel olarak Osmanlı İmparatorluğu’na geçmiş olan Van Vilayeti’ne bağlanmış ve Ermeni meliklerle Kürt beyleri tarafından ortak bir şekilde yönetilmişlerdir. XVIII. yüzyılın 70’li yıllarında Kürtlerin hükümranlığını sınırlandırmış olan melik Hovik (Hovhannes) zamanında Moks bölgesi güçlenmiştir. Melik Hovik’in öldürülmesinden sonra da Ermeniler XIX. yüzyılın 40’lı yıllarına kadar özerkliklerini korumuşlardır. Osmanlı idari bölünüşleri sonucunda Moks, 1902 yılına kadar kaza statüsünde bulunmuş, daha sonra da bir köy topluluğuna (başta Şatakh, daha sonra ise Gâvaş/Gevaş kazaları bünyesinde) indirgenmiştir. Kuzeyde Gâvaş, doğuda Şatakh, güneyde Bavari, batıda Mamırtank ve Karkar’a sınırdaş olmuştur. XX. yüzyıl başında bölgede, merkezi Moks kasabası olmak üzere 85 yerleşim yeri bulunmaktaydı.

Moks Sancağı, Batı Ermenistan’ın, Ermeni nüfusunun yoğun olduğu bölgelerden biri olmuştur. Geç ortaçağda bölgeye gelen Kürtler, başlangıçta Moks kasabası ve az sayıda çiftliklere (mızre) yerleşmişlerdir. XIX. yüzyıl ortalarından itibaren kuzey Mezopotamya’dan Moks’a göç eden farklı Kürt aşiretler tarafından gerçekleştirilen şiddet olayları sonucunda çok sayıda Ermeni Van’a ve çevre köylerine, Şatakh’a ve Doğu Ermenistan’a göç etmişlerdir. Boşalan köylere (Agrak, Arıncik, Arvants, Ardsıntats veya Avdivan, Arcıkants, Egedzor, Dsum, Vostink, Vers, Pesavank, Pırkyants vs.) zamanla Kürtler yerleşmiş olmasına rağmen Ermeniler 1914 yılında hâla Moks nüfusunun kesin çoğunluğunu (%63, 8700 üzerinde) oluşturmaktaydı.  Ermenilerin en yoğun oldukları yerleşim yeri Moks kasabasıydı (5 mahalle) ve Surb (Aziz) Amenapırkiç manastırı, Surb Astvadsadsin ve Surb Hakob kiliseleri (Ermeni yazımının ünlü merkezleri), Mokatscur Deresi üzerinde kurulmuş olan Karmir (kızıl) köprü (1539) burada bulunmaktaydı. Her mahalle kendi okuluna sahipti. Burada yaşayan Kürtlerin de kendi dini okulları (tekke) vardı. Ağin (Hağin), Arinc (Harenç), Bulents (Bolents), Getezır (Gidris), Gınekants, Kaytants (Kagtants), Kıçav, Nanents ve Surs (Sors) köyleri Moks bölgesinde yaşayan Ermenilerin yoğun olarak bulunduğu yerleşim yerleriydi. Moks bölgesinde çok sayıda manastır bulunmaktaydı. Bunların en önemlileri Andaşt’ın Surb Astvadsadsin, Surb Zoravarats veya Zoravank, Kıçoğ’un Surb Astvadsadsin, Nane’nin Surb Minas, Sıpkan’ın Surb Karapet, Putk’un veya Sar’ın Surb Gevorg, Kava Surb Narekatsi veya Kıçava manastırı’dır. Bazı köyler (Avaris, Atiçants, Bulents, Sep, Surs ve Pesavank) Ermeni yazım merkezleri olmuştur.

Moks Ermenileri, kaymakam Murtula Bey sayesinde 1895–96 ve 1914–15 kırımlarından kurtulabilmişlerdir. 1915’te, binlerce Ermeni komşu bölgelerden (Gâvaş, Karkar, Mamırtank, Şenadzor vs.) buraya sığınmışlardır. 1915 Mayısında Ermeni gönüllü birlikleri Moks’u kurtarmışlar ve bölge, bağımsız bir sancak olarak (kaymakam Grigor Nahapetyan) yeni kurulan Van Eyaleti’ne dâhil edilmiştir. Lâkin temmuz ayında Moks Ermenileri ağır kayıplar vererek bölgeden göç etmeye mecbur kalmışlardır. Türkiye’de gerçekleştirilen 1950 sayımı verilerine göre eski Moks bölgesinde 14 yerleşim yeri (hemen tamamıyla Kürtlerle meskûn olan Moks kasabası dâhil olmak üzere) mevcuttu. Moks, günümüzde Türkiye Cumhuriyeti’nin Van Vilayeti’nde bulunan Bahçesaray adlı ilçesidir.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 3. Cilt, Yerevan, 1999.