Motkan

Motkan, Motıkan, Motki, Mutki: Batı Ermenistan’da bulunan bölge. Osmanlı idari bölünmeleri neticesinde Khut (Khut-Bırnaşen) bölgesini de içine alarak, Bitlis Vilayeti’nin aynı isimle anılan sancağına bağlanmıştır. Bazı kaynaklarda, Bitlis’in batı Parkhand köy topluluğu, Motkan dâhilinde belirtilmektedir. Kuzeyde Muş, doğuda Bitlis, güneyde Şirvan ve Kharzan, batıda Sasun (Sason, Hazzo) ile sınırdaştı. XX. yüzyıl başında Motkan’da 70’in üzerinde yerleşim yeri bulunmaktaydı. Merkezi, Datvan (Tatvan) Köyü olmuştur.

Motkan bölgesi Ermeni Torosları silsilesinin Sasun ve Sal (Motkan) sıradağları arasındaki alanı kapsamaktaydı.

Başlıca zirveleri Ardsvik (Ardsiv), Meğvakar (Meğkar), Şınaz, Porak, batı sınırı boyunda ise Marutasar’dır (Maratuk, 2967 m). Bölgenin güneydeki, Kharzan’a sınır olan kısım daha ovalık olup el değmemiş ceviz ve meşe ormanları ile her dem yeşil makiliklerle kaplıdır.

Batı Tigris’in (Dicle) sol kolu olan Salnaget veya Arzan (günümüzde Kharzanasu) Deresi (ayrıca Arpi, Kürtçe Ro ve Meydan Deresi) Motkan bölgesinden akmaktadır.

Bölge ahalisi hayvancılık, bağcılık, arıcılık (Motkan balı meşhurdu) ve zanaatlarla uğraşmıştır.

Motkan, Büyük Hayk’ın Ağdznik Eyaleti’nin Gızekh (Gızek) ve Salnadzor (ileriki dönemlerde Boğnard Ülkesi, Boğnat veya Boğnut olarak anılmıştır) bölgelerine denk düşmektedir. Bu bölgeler XIV. yüzyılda Kuzey Irak’tan Ermeni Platosu’na göç edip burada kendi yönetimlerini kurarak bölgeye Motkan ismini veren Motik (Modak) Kürt aşireti yönetimine geçmiştir.

Süregelen etnik çatışmalar ve Osmanlı yönetimiyle olan anlaşmazlıklar yerli Ermeni halk üzerinde yıkıcı bir etki yapmış, şiddet olaylarından bıkan insanlar bölgeyi terk etmişlerdir.

Özellikle 1870–80 ve 1895–96 yıllarında bu baskılar büyük çaplara ulaşmıştır.

Birinci Dünya savaşı öncesinde Motkan’ın 30 köyünde 6500’ün üzerinde Ermeni yaşamaktaydı.

Salnaget Nehri’nin sol kıyısında yer alan Gzekh (Nizen) Köyü aynı adlı sancağın merkezi olup kazanın antik çağdan kalan Ermeni yerleşim yerlerinden biri olmuştur.

XX. yüzyılın başında Ermeni-Kürt karışık nüfuslu küçük bir köy (Sındzor veya Sıradzor olarak geçmekteydi) olan tarihi Salnadzor’un merkezi de hâla korunmaktaydı.

Farklı zamanların Ermenice kayıtlarında Ardzvik, Boğnard (XX. yüzyıl başında Boğnut veya Boknot olarak), Mırgorg, Medsdzor, Mızonk (XX. yüzyıl başında Mızuk), Vordzenk, Tandzik yerleşim yerlerinin isimleri geçmektedir. Tanınmış öğretmen ve gramer uzmanı, Gladzor Üniversitesi’nin kurucusu Yesayi Nıçetsi (Niçli), Mutkan’ın Niç Köyü’nde dünyaya gelmiştir. Aspıncer (Yukarı ve Aşağı Aşıbner), Arpi, Kındsu (Gındzu), Kırkhu, Şen (Dsenık), Sığund (Sılınd) ve Kaşakh XX. yüzyıl başlarında bölgenin bilinen köyleriydi.

Kürtlerle meskûn olan köyler de dâhil olmak üzere, Motkan bölgesinde Ermeni mimari sanatının sayısız eserleri (Surb/Aziz Lusavoriç, Niç, Gızekh ve Mıtsu manastırları ile XX. yüzyıl başında terkedilmiş ve virane halindeki Boğnut/Boğnard, Kalhoka, Karbi/Kerpu ve Meğvakar/Meğkar kaleleri) bulunmaktaydı.

1915’te Motkan Ermenileri de soykırıma maruz kalmış, bir kısmı (2000’in üzerinde) kurtularak Doğu Ermenistan’a sığınmıştır. Bu insanların nesilleri bugün Ermenistan Cumhuriyeti’nin Aragadsotın Eyaleti’nde yaşamaktadır.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 3. Cilt, Yerevan, 1999.