Norduz

Norduz, Nortuz, Karpah: Van Vilayeti’nin aynı adla anılan Sancağı’nda, Doğu Tigris’in (Dicle) Zerm (günümüzde Bohtansu) Nehri’nin yukarı kısmında bulunan kaza. Merkezi, Marvana (Marvanan, Marvina) köyü olan kazada 1914 yılında 80’in üzerinde yerleşim yeri mevcuttu..

Sık ardıç ormanlarıyla kaplı olan bölgede taşkömürü yatakları bulunmaktadır. Bölge insanları hayvancılık, tarım ve zanaatlarla uğraşmaktaydı.

Norduz Kazası, Vaspurakan Eyaleti’nin Andzevatsik bölgesine denk düşmektedir. Kaza isminin, bölgede bulunan Norberd (Yenikale) Kalesi’nin yabancılar tarafından “Norduz” olarak telaffuz edilmesinden ileri geldiği sanılmaktadır. Geç ortaçağda Norduz bölgesinde 2 ayrı yönetim birimi bulunmaktaydı, bunlardan biri asıl Norduz veya Marvana (güneyde), diğeri ise Gavarvank veya Kavırvank (kuzeyde) olmuştur.

XIV. yüzyılda bölge Mahmudi veya Khoşab (Ermeni kaynaklarında Mahmdank olarak geçmektedir) Kürt yönetimine bağlanmış, bu yönetim ise XVI. yüzyılda Osmanlı egemenliğini kabul etmiştir. XIX. yüzyıldan itibaren kâh Van, kâh Hakkâri sancağına ait olmuş, 1891–1913 yılları arasında Van Sancağı’nın Şatakh Kazası’na ait bir köy topluluğuna, 1913’te ise tekrar kazaya dönüşerek Mamuret-ül Reşat olarak anılmıştır.

Kürt aşiretlerinin bölgeye göçü XX. yüzyıl başların kadar sürmüş, bu sebeple onlarca Ermeni yerleşimi boşalarak yerlerine Kürtler yerleşmiştir.

1880’li yıllardaki kıtlık ve Abdülhamit zamanında gerçekleştirilen 1894–96 kırımları kaza için trajik olmuştur. Ermeniler kitleler halinde Van’ın diğer kazalarına göçmüş, sadece Berkri kısmını oluşturan Abağa’da onlarca Ermeni köyüne tekrar hayat vermişlerdir.

Soykırım öncesi, Norduz bölgesinde 3 binden fazla Ermeni yaşamaktaydı. Dim, Koğan, Hostayan (Hostan), Şamants (Şamanis), Sıkunik (Yukarı ve Aşağı Sıkunıs), Pirbadalan belli başlı Ermeni köyleri olmuştur. Kazadaki, Kürtlerle meskûn çok sayıda köyün Ermenice ismi hâla kullanılmakta, her tarafta Ermeni manastırları ve kiliselerine rastlamak mümkündü. Norduz’un tarihi mimari eserleri arasında Hogyats, Alakan veya Alegan’ın ve Araz’ın Surb (Aziz) Hovhannes manastırları, Pirbadalan’ın Surb Sargis, Hostayan’ın Surb Stepanos, Marvana’nın Surb Şımavon, Olaman’ın (antik Alaman) Surb Astvadsadsin kiliselerini (son ikisi Süryani) sayabiliriz.

1915 yılında Norduz’un Ermeni ve Süryani nüfusu katledilmiş, kurtulanlar genelde Doğu Ermenistan’a sığınmışlardır. Günümüzde Norduz, Van İli’nin Gürpınar ilçesi sınırları dâhilinde bulunmaktadır.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 4. Cilt, Yerevan, 2003.