Şatakh

Şatakh: Batı Ermenistan’ın Van Vilayeti’nde, Van Gölü’nün güneyinde bulunan kaza.

Doğu Dicle ve bu nehrin bir kolu olan Sevtikin (Sivtikin) Vadileri’ni içine almaktadır. Büyük Hayk’ın Mok Eyaleti’nin Arkayits, Cermadzor, İşayr ve kısmen de Vaspurakan Eyaleti’nin Bujunik ve Andzevatsik bölgelerine denk düşmektedir. Merkezi, Tağ (Şatakhtağ) Kasabası’dır.

XIX. yüzyıl ortasına kadar Şatakh, yöneticilerinin zaman-zaman Hakkâri Kürt Hanlığı’na tabi olduğu bir yarı-özerk Ermeni beyliğiydi.

Bölge, daha sonraları Osmanlı İmparatorluğu’nun sıradan bir idari bölgesine dönüşmüştür. Kürt ve Türk saldırılarından yılan çok sayıda Ermeni, farklı bölgelere iltica etmeye mecbur olmuş ve onlar tarafından terkedilen yerleşim yerlerine zamanla yeni gelen Kürtler ikâmet etmiştir.

Bölge Ermenileri 1896 haziranında meydana gelen Van Katliamı esnasında büyük kayıplar vermiştir. Vaspurakan Bölgesi dini önderinin temsilcisi A.Margaryan’ın verilerine göre Şatakh Bölgesi’ndeki 18 köyde 270 kişi öldürülmüştür. Tüm bunlara rağmen XX. yüzyıl başında Şatakh, Van Vilayeti’nde Ermenilerin çoğunlukta olduğu bölgelerden biriydi. Şatakh’ın güneydoğu ve kısmen de kuzey kısımlarındaki çok sayıda köy tamamen Ermenilerden boşaltılmış olmasına rağmen büyük bir kısmının eski isimleri (Arkanis, Glesor, Gotis, Tağvers, Tılolants, Dsarnots, Korants, Kortak, Hatsis, Horis, Çiçants, Çıçkants, Mardants, Norovats, Şaments, Şıkevants, Calkants, Surb/Aziz Gevorg veya Simgorik, Verişen vs.) korunmakta ve kilise ile mezarlığın kalıntıları bulunmaktaydı.

Van’daki Rus konsolos yardımcısı V.Manski’nin verilerine göre 1889 yılında Şatakh ahalisinin %59’u Ermenilerden oluşmaktaydı. Aghtamar dini önderliğinin 1914 yılı istatistiklerine göre ise Şatakh’ın 12 418 kişilik nüfusunun 6560’ı (%52,8’i) Ermeniydi. Bu insanlar genelde hayvancılık, tarım (Pesan Ovası’nda), arıcılık ve şalcılıkla (özellikle Tağ kasabasında) uğraşmaktaydı.

XX. yüzyıl başında Tağ’ın (Kürek ve Gülalakyan dağları arasında bulunan vadide, Tigris/Dicle kıyısında). 200-250 ev Ermeni nüfusu Yukarı, Aşağı ve Crağatsi (Su değirmeni) olak üzere, 3 mahallede yaşamaktaydı. 2 kiliseye (Surb Astvadsadsin ve Surb Stepanos), erkek ve kızlar için iki ayrı okula, kütüphaneye, “Tigris” ve “Ankakh (bağımsız) Tigris” gazetelerine sahipti.

1896 ve özellikle 1915’te, Şatakh Ermenileri, düzenli savunma sayesinde (1915 Şatakh kahramanlık muharebesi) katliamlardan büyük oranda kurtulabilmişlerdir. 11 Mayıs 1915’te Dro (Drastamat Kanayan) yönetimindeki gönüllü birlikleri Tağ’a girdiler. Temmuz ayındaki Rus ordularının beklenmedik ricatı sebebiyle Şatakh Ermenileri de mecburen Doğu Ermenistan’a göç etmişlerdir.

Şatakh bölgesinde buluan bir dizi ortaçağ Ermeni kilisesi ve mimari anıt 1960’lı yıllarda hâla ayaktaydı. Tağ kasabasının Surb Hovhannes Mıkırdiç Kilisesi (XVII yüzyıla ait olan bu kilise 1880-82  yıllarında Aghtamar Katolikosu III. Khaçatur tarafından temelden yeniden inşa edilmiştir) büyük (14×20 m.), üçlü bazilik formunda inşa edilmiş, iki çift haç şeklide girintili, doğu kısmından ana bölüme doğru açılan üç apsitli bir yapıdır. Dokuz kısımlı çatı oval formda, yelpaze geçmeli alçak külahlarla örtülüdür.

Nehrin sol kıyısında  Surb Stepanos Kilisesi (XVII. yüzyıl) bulunmaktadır. Bu kilise, iki yanında gayet dar ve uzun odacıkları bulunan iki taraflı çatılı bir binadır (6×13 m).

Tağ kasabasının 1 km. kuzeyinde, iyi korunmuş durumda Surb Astvadsadsin Kilisesi ayaktadır. Bu kilise, bir çift girintisi ve yan duvarlarındaki derinlikleriyle iki taraflı çatılı bir yapıdır. Apsit kısmı, Ermeni mimarisinde son derece ender görülen dört oturumlu şekilde inşa edilmiştir.

Surb Astvadsadsin’in yakınında iki taraflı çatılı yapı tipinde, sunağı yarı-oval apsitli Surb Yerrordutyun Kilisesi bulunmaktadır. Bu yapı, aynı tipte erken ortaçağ kilisesi temelleri üzerinde yapılmıştır. Doğu yönde eski kilisenin belirgin nal şeklindeki sunağı korunmuştur.

Tağ’ın güneyinde, günümüzde Kaşik olarak anılan  köyde iki kilise vardır. Biri bazilik ve iki taraflı çatılı, köy dışındaki ise kubbeli (gayet iyi şekilde korunmuş) bir yapıdır.

Tağ’ın güneydoğusunda, Şatakh Nehri kaynağı kıyısıda Surb Astvadsadsin (XIV. yüzyıl) Kilisesi ayaktadır. Bu yapı kubbeli bazilik şeklinde olup iki çift kubbeli, güçlü girintili, doğu tarafındaki sunağı dikdörtgen apsitlidir. Kubbealtı karesinin kubbeye geçişi yelpazeler sayesinde gerçekleştirilmiştir. Külah-kubbe iç taraftan silindirik, dışardan ise sekizgendir.

Sevtikin Köyü’nde Surb Tikin Kilisesi (X. yüzyıl) ayaktadır. Bu kilise dört sunaklı, merkez kubbeli olup kabaca işlenmiş bazalt taşlarıyla inşa edilmiştir. Kuzeydoğu köşesinde apsitli bir odacığı, güneydoğu köşesinde ise dikdörtgen bir odası bulunmaktadır. Kilisenin tek girişi batı yönündedir. Külah şeklindeki kubbenin altındaki dörtgenin içten silindirik, dıştam ise sekizgen kubbeye geçişi yelpazelerle gerçekleşmektedir.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 4. Cilt, Yerevan, 2003.