Rıştunik

Rıştunik, Irıştunik: Vaspurakan Eyaletinde bulunan bölge. Geçmişte, Gukark ve Tosp bölgeleriyle birlikte Tosprıştunik adıyla genel bir yönetim birimi teşkil etmekteydi. Bu bölgenin bölünmesinden sonra ise Van Gölü’nün güneydoğu kıyısı, Ağtamar ve Arti (Arter) adaları da dâhil olmak üzere Rıştuni beyliğinin bırakıtsal mülkü olarak Rıştunik olarak anılmıştır.

Rıştunik, Van Krallığı’nın (Urartu) merkezi bölgelerinden (bazı araştırmacılar Rıştunik isminin Urartu-Uraştui’den türemiş olduğunu kabul etmektedir) biri olmuştur. Daha sonra, Büyük Hayk’ın Yervanduni, Artaşesyan ve Arşakuni krallıkları bünyesinde bulunmuştur.

Rıştunik, 428 yılından sonra Ermenistan yerel idaresi, VIII. yüzyıl başından itibaren ise Arminia Vilayeti, 885’te Bagratunilerin birleşik devleti, 908 yılında ise Vaspurakan Ermeni Krallığına dâhil olmuş, 1021 yılında Bizanslıların egemenliğine tabi olmuştur.

XI. yüzyılın 70’li yıllarında Selçuklara tabi olmasına rağmen, Ardsrunilerin küçük kolunun temsilcisi olan Khedekyanlara, XIII. yüzyıldan sonra ise Sefedinyan yarı-özerk beyliğinin bir parçası (merkezi Ağtamar olarak) olmuştur.

XVI.-XVII. yüzyıl Osmanlı-Pers savaşları sonucunda Rıştunik, Osmanlı İmparatorluğuna geçerek, Van Vilayeti’ne bağlı Bağeş (Bitlis) Kürt Beyliği’nin sancaklarından birine (XIX. yüzyılın 40’lı yıllarına kadar) dönüşmüştür.

Rıştunik’in en tanınmış yerleşim yerleri Vostan ve Ağtamar şehirleri, Manakert (Manzkert) ve Kaputkoğa kaleleri, Gukans, Değdzis, Mahraşt, Noragüğ, Pardsis, Tışoğ (Tayşoğ) köyleridir.

Rıştunik, çok sayıda manastırıyla da ünlenmişti. Bunların başlıcaları Ağtamar’ın Surb (Aziz) Khaç (Haç), Andsğnapat’ın Surb Astvadsadsin, Arter’in Surb Astvadsadsin, Berdadzor’un Surb Astvadsadsin (Beyaz Manastır), Deveboynu’nun Surb Harutyun, Surb Tovma, Lusaptuğ Surb Sahak, Kaputkoğ’un Surb Hakob, Narekavank (Narek Manastırı, ünlü Ermeni bilim ve din adamı Grigor Naregatsi’nin mezarıyla), Nkaren’in Surb Stepanos, Çarahan Surb Nışan (ünlü Ermeni tarihçisi Yeğişe’nin mezarıyla) ve Surb Vardan (Gavaşits Vank, Gevaş Manastırı) olmuştur. Bölge XX. yüzyıl başında yirminin üzerinde Ermeni köyüne ve yaklaşık 10 bin nüfusa sahipti.

Bölge sakinleri tarım, hayvancılık, balıkçılık ve zanaatlarla uğraşmaktaydı. Rıştunik bölgesinde yaşayan Ermenilerin büyük bir kısmı soykırım esnasında katledilmiş, kurtulanlar büyük oranda Doğu Ermenistan’a sığınmışlardır.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 4. Cilt, Yerevan, 2003.