Patrikhane’nin istatisklerine ve 1914’te gerçekleştirilen Osmanlı nüfus sayımına göre, 1915 katliamlarndan önce Canik Sancağı’nda 35.907 Ermeni yaşıyordu.19.yüzyılın ortalarından itibaren Samsun yönetim merkezi haline geldiği halde , Çarşamba’nın eski yönetim merkezi hala ekonomik önemini yitirmemişti.
Samsun, Bafra, Çarşamba, Ünye ve Fatsa gibi merkezlerde varlık gösteren Ermeni toplumu, kırsal alanlara da yerleşmişti.Ünye civarında 10 köy, Terme dolaylarında bulunan 4 bucak ve Çarşamba kazasındaki 20 yerleşim yerinin hemen hemen tümü 18.yüzyılın başında Hemşin ve Sevked’den (Kalkandere) gelen sığınmacılar tarafından kurulmuştu. 1914’te buralarda 49 kiliseyle, 3.254 öğrencili 74 eğitim kurumu bulunmaktaydı.
Samsun Kazası
Pontos’ta Samsun kazasının bulunduğu bölge, son derece eski bir yerleşimdi.Bölgenin ilk sakinleri, Mısırlılarla birlikte gelen Suriyelilerdi (Antikçağ’da Kapadokyalılara verilen ad) ; bölge zaman için sırasıyla İskitler, Asurlular, Medler, Romalılar ve Bizanslıların hakimiyetinde kaldıktan sonra Osmanlı İmparatorluğu’na dahil oldu.Miletliler tarafından kurulan eski Amisos , şimdiki Samsun ‘un batısında yer almaktaydı; kuzeyde , Karadeniz’e doğru açılan huni biçiminde çökük , kumluk bir arazide kurulmuş olduğundan , gemiler açığa demirlemek zorunda kalırdı.Koyu , amfieatr şeklinde çevreleyen yamaçlarda basamak halinde sıralanmış evler, bölgede bol olduğundan ağaçtan inşa edilirdi.Kaldırım taşıyla döşenmemiş sokaklarsa kolayca çamur deryasına dönerdi.Şehrin iki ucunda yer alan iki eski kalenin harabeleri 20. yüzyılın başında hâlâ ayaktaydı.
1860’ta Samsun nüfusu 3.000’den fazla değildi.Ama daha sonraki yıllarda bağlantıyı sağlayan , arabaların geçmesine elverişli bir yolun yapımı şehrin gelişmesine büyük ölçüde katkıda bulundu.1863’te Ermeni nüfusu ancak 120 haneyi bulurken, 1914’te çoğunluğunu Tokat ve Çarşamba kökenlilerinin oluşturduğu Ermenilerin sayısı 5.315’e ulaşmıştı.Şehrin kuzeybatısında , deniz kıyısında yer alan Ermeni mahallesinde 1849’da inşa edilen Surp Nigoğayos Kilisesi,ancak 1897’de episgoposluk merkezine dönüştürüldü. Var olan üç eğitim kurumu içinde en önemlisi,yakınındaki büyük Ermeni tiyatrosundan iki yıl önce,1883’te inşa edilen Nersesyan Ermeni Lilesi’nin öğrenci sayısı 298’di.1910’da burada Tbrots adlı bir dergi yayımlanıyordu.
Ekonomik bakımdan iç kesimlerden güçlü bir destek alan Samsun’da tütün,pamuk,inci ve odun ihracatı yapılıyordu .Bunlara ek olarak , Yüksek Ermeni Platosu’ndan gelen hammeddeler de burada yurt dışına gönderilirdi.Damlayanlar, şehrin önde gelen ihracaktıçlarındandı.
Fotoğraf: Samsun Ermeni Mahallesi
Kaynak : 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler Arevmedyan Hayastan Paul B. Paboudjian, Raymond H. Kevorkian
Leave a Reply